Cơ hội để báo chí tìm lối đi trong thời đại số

Báo chí Việt Nam và thế giới đang trải qua một cuộc chuyển mình mạnh mẽ chưa từng có về phương thức, cách thức làm nghề. Công nghệ phát triển như vũ bão, đặc biệt là mạng xã hội và trí tuệ nhân tạo (AI) đã và đang tác động rất lớn đến mọi mặt của đời sống xã hội.

Thực tế này đặt ra nhiều cơ hội và thách thức đối với người làm báo và cơ quan báo chí; đòi hỏi báo chí, nhà báo phải làm mới mình, phát huy giá trị cốt lõi dựa trên “đôi cánh” của công nghệ và chuyển đổi số. Hướng tới kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam, PV Báo CAND đã có cuộc trò chuyện với nhà báo Hồ Quang Lợi, nguyên Phó Chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam xung quanh vấn đề này.

PV: Với sự phát triển như vũ bão của công nghệ số hiện nay kéo theo sự thay đổi của độc giả trong cách thức tiếp nhận thông tin, chuyển đổi số báo chí là đòi hỏi bức thiết hiện nay. Ông có cho rằng chuyển đổi số dù là “cuộc chơi” bắt buộc song tiến trình này cũng đặt ra không ít thử thách đối với các cơ quan báo chí?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Là một nghề luôn phản ứng nhanh nhạy với mọi biến động xã hội, báo chí chịu tác động trực tiếp của chuyển đổi số. Vì thế, báo chí tất nhiên phải là lĩnh vực đi đầu trong công cuộc này. Thậm chí, để có thể tiếp tục tồn tại, phát triển, thu hút độc giả, chuyển đổi số phải là xu thế tất yếu của báo chí hiện nay. Trong công cuộc chuyển đổi số, các cơ quan báo chí hiện nay đang tập trung phát triển báo điện tử, xây dựng fanpage trên Facebook, lập kênh Youtube để tạo ra những đường dẫn giúp người đọc có thông tin nhanh, đúng và hiệu quả nhất. Ngoài ra, các xu hướng báo chí đang thịnh hành trên thế giới đều gắn một phần hay hoàn toàn với hoạt động chuyển đổi số như xu hướng báo chí đa nền tảng, báo chí di động, báo chí xã hội, báo chí dữ liệu, báo chí sáng tạo…

Cũng giống như một số lĩnh vực khác, chuyển đổi số trong báo chí không đơn thuần là đưa thông tin lên mạng Internet, nó còn phải thể hiện ở cả các hoạt động mang tính cốt lõi, đó là sự đổi mới trong cơ cấu tổ chức, quy trình hoạt động của các cơ quan báo chí. Đó là xây dựng mô hình tòa soạn hội tụ và cơ quan báo chí đa phương tiện, lấy hoạt động xuất bản số làm trung tâm; có sự thống nhất và phân chia nhiệm vụ giữa các bộ phận xuất bản in, phát thanh, truyền hình, điện tử, để làm sao thông tin đến với công chúng hiệu quả nhất. Những khó khăn, thách thức này đang tạo áp lực lớn nhưng đồng thời cũng là cơ hội nếu chúng ta làm chủ công nghệ, áp dụng sáng tạo khoa học kỹ thuật phù hợp điều kiện cơ quan, tòa soạn của mình. Hiện nay, không ít tòa soạn bước đầu đã xây dựng thành công tòa soạn hội tụ, phát triển đa phương tiện, đa loại hình trong thống nhất và có những dạng thức báo chí mới. Tuy nhiên, với một số cơ quan báo chí, nhất là nhóm tự chủ tài chính, dù nhận thức về chuyển đổi số của lãnh đạo đã có chuyển biến tích cực nhưng từ nhận thức sang hành động thực tế vẫn còn khoảng cách. Khó khăn về kinh tế khiến họ lúng túng khi tiếp cận, giải quyết vấn đề, chưa xác định được lộ trình hiệu quả, khả thi đối với tòa soạn của mình. Để khắc phục tình trạng này và “không báo nào bị bỏ lại phía sau”, tôi nghĩ, Chính phủ nên dành kinh phí hỗ trợ cần thiết, cơ quan quản lý nhà nước trong lĩnh vực này cũng cần nghiên cứu xây dựng nền tảng chung đủ mạnh để các cơ quan báo chí có thể cùng sử dụng. Về phần mình, các toà soạn cũng nên “tự thân vận động”, tìm kiếm giải pháp, có thể hợp lực với nhau, cùng đóng góp kinh phí, chia sẻ nhân sự, kinh nghiệm để có nền tảng chung ở thời gian đầu còn nhiều khó khăn mà từng cơ quan báo chí riêng lẻ chưa tự xử lý được.

PV: Bối cảnh cuộc cách mạng 4.0 và chuyển đổi số báo chí đang diễn ra sôi động hiện nay đã từng bước hình thành đội ngũ nhà báo thời đại số. Ông đánh giá như thế nào về thế hệ nhà báo 4.0 hiện nay?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Chúng ta có thể thấy rất rõ, chưa bao giờ báo chí phát triển mạnh mẽ như thời gian qua. Với sự hỗ trợ của công nghệ, báo điện tử không biên giới xuất hiện ngày càng nhiều định dạng mới rất ấn tượng; phát thanh, truyền hình đều có những bước tiến đáng kể về cả số, chất lượng và ngay cả báo giấy cũng tốt hơn về in ấn cho dù số lượng xuất bản đang giảm sút. Các cơ quan báo chí đa phương tiện với đầy đủ loại hình in, điện tử, phát thanh, truyền hình đòi hỏi mô hình toà soạn hoạt động “All in one”, khác xa báo chí truyền thống. Trong những năm qua, tôi tham gia chấm nhiều giải báo chí uy tín, nhận thấy những tác phẩm dự thi được đầu tư bài bản, kỹ lưỡng, từ hình thức trình bày như Longform, Emagazine, Infographic… đến chất lượng nội dung chuyên sâu. Dù việc nâng cao chất lượng sản phẩm báo chí chưa thật sự đồng đều ở các cơ quan báo chí nhưng phải nhìn nhận đó là điểm rất tích cực, được tạo nên từ đội ngũ nhà báo năng động, sáng tạo, đầy tinh thần cống hiến, say mê nghề nghiệp.

Thực tế, ở đâu đó vẫn có những người làm báo không chuẩn mực, thậm chí sai phạm về đạo đức, nghiệp vụ, có người bị xử lý hình sự, ảnh hưởng lớn đến uy tín, vai trò của báo chí trong xã hội, làm tổn thương danh dự người cầm bút chính trực. Thế nhưng, về tổng thể, tôi có niềm tin vào đội ngũ nhà báo hôm nay. Tôi thấy thế hệ làm báo trẻ thời 4.0 có nhiều gương mặt khá ấn tượng. Dù tuổi đời, tuổi nghề chưa nhiều nhưng họ đã ít nhiều để lại dấu ấn đẹp trong nghề. Họ đã và đang đảm đương khối lượng công việc rất lớn ở các tòa soạn, với cái nhìn mạch lạc, rõ ràng, cách tiếp cận tươi mới, khách quan, ít bị lệ thuộc vào định đề có sẵn. Nhiều cây bút trẻ biết kết hợp “tất cả trong một” để tạo ra sản phẩm chất lượng của báo chí chuyên sâu, báo chí giải pháp, báo chí đa phương tiện… lấp lánh tính nhân văn; biết kế thừa, tiếp bước các thế hệ đi trước, tiên phong làm việc khó, góp phần xây đắp nền báo chí cách mạng ngày càng chuyên nghiệp, hiện đại, nhân văn.

PV: Bên cạnh cơ hội, các cơ quan báo chí, người làm báo cũng đang phải đối mặt với nhiều thách thức chưa từng có. Đó là mạng xã hội “trăm hoa đua nở”, AI làm thơ, viết tin bài, vẽ hình ảnh minh họa… Theo ông, nguy cơ mạng xã hội sẽ lấn át báo chí hay AI sẽ tranh việc của người làm báo liệu có đáng lo ngại?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Không thể phủ nhận là hiện nay, mạng xã hội đang trở thành một trong những mảnh đất màu mỡ cung cấp đề tài cho báo chí. Tuy vậy, khi chạy theo mạng xã hội, báo chí có xu hướng khai thác những vấn đề nóng, có những chuyện hệ trọng, nhưng cũng có cả những chuyện rất tầm phào, mua vui rẻ tiền. Khi chạy theo những chuyện như vậy, báo chí đã tự đánh mất vai trò của mình, góp phần lái sự chú ý của dư luận sang những vấn đề không thiết yếu, không quan trọng với đời sống của một quốc gia.Trong một thời gian dài, nhiều cơ quan báo chí có hiện tượng chạy theo tốc độ đưa tin, lấy view làm tiêu chí để tính nhuận bút, đánh giá chất lượng tin bài, hiệu quả hoạt động của phóng viên với tư duy đơn thuần là lượng truy cập cao sẽ có nguồn thu từ quảng cáo, hợp đồng truyền thông, song tôi nghĩ, đó là định hướng chưa phù hợp. Tôi cho rằng, báo chí cần phải có sự chuyển hướng mạnh mẽ, từ chạy đua tốc độ đưa tin sang làm chuyên sâu, chuyên biệt với báo chí giải pháp, phân tích, trí tuệ. Mạng xã hội là chợ thông tin khổng lồ, ở đó, tốt, xấu, sự thật, nửa sự thật đều có. Báo chí phải là câu trả lời cho các vấn đề mạng xã hội nêu ra, bằng cách chọn lọc, thẩm định, phân tích đa chiều để tìm ra bản chất sự thật. Đặc biệt là phải đề xuất ra giải pháp để thực hiện vấn đề đó như thế nào bởi suy cho cùng, tính chuyên nghiệp, độ tin cậy, trách nhiệm cao, đạo đức của người làm báo là những điều báo chí vượt trội mạng xã hội.

Bên cạnh đó, trong thời đại công nghệ phát triển mạnh mẽ hiện nay, các nền tảng mạng xã hội “mọc” lên ở khắp nơi, AI cũng tham gia viết tin, bài, sản xuất sản phẩm truyền thông, đòi hỏi báo chí càng phải thể hiện rõ giá trị cốt lõi của mình. Thực tế cho thấy, công nghệ dù quan trọng nhưng không phải là yếu tố duy nhất. Công nghệ chuyển tải cái gì mới là điều đáng nói nhất, hay nói cách khác, vấn đề sống còn của báo chí vẫn là nội dung. “Content is King” - nội dung vẫn là “vua”, là cốt lõi để báo chí phục vụ bạn đọc. Công nghệ là “nữ hoàng”, góp phần thúc đẩy, nâng cao chất lượng nội dung và kênh phân phối, lan tỏa đến công chúng. Thực tế cho thấy, thời nào cũng thế, “bạn đọc tử tế” cần có “báo chí tử tế”, đòi hỏi thông tin phải có chất lượng. Đây vừa là một áp lực nhưng đồng thời là cơ hội để báo chí tìm lối đi và làm mới chính mình.

PV: Nhiều ý kiến cho rằng, sự phát triển nhanh chóng của công nghệ, nhất là mạng xã hội đã tạo ra sức ép lớn, buộc các cơ quan báo chí, truyền thông phải tìm ra phương hướng phát triển thích hợp để giành lại “miếng bánh” kinh tế báo chí từ các ông lớn công nghệ. Ông nhìn nhận thế nào về câu chuyện này?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Cùng với xu hướng chuyển đổi số, sự bùng nổ và xâm nhập sâu sắc của làn sóng công nghệ số đã, đang làm thay đổi căn bản thị trường báo chí thế giới nói chung và thị trường báo chí Việt Nam nói riêng. Những thay đổi thể hiện trên các khía cạnh như hành vi tiêu thụ tin tức; cấu trúc thị trường, nguồn thu… đã đặt ra yêu cầu giải bài toán kinh tế báo chí số. Thực tế cho thấy, nguồn thu chính của các cơ quan báo chí Việt Nam chủ yếu đến từ: Quảng cáo trên báo in; ngân sách từ nhà nước/cơ quan chủ quản; doanh thu từ phát hành báo in; hợp đồng truyền thông, nội dung được tài trợ, tiếp thị liên kết; quảng cáo điện tử song các nguồn thu này hiện nay đều có xu hướng giảm. Thị phần quảng cáo ngày càng rơi vào tay các tập đoàn công nghệ lớn thay vì các cơ quan báo chí truyền thông. Trong bối cảnh trên, phát triển kinh tế báo chí số là nhu cầu tất yếu, không chỉ thực hiện nhiệm vụ về doanh thu cho cơ quan báo chí mà còn là nhiệm vụ quan trọng góp phần đẩy mạnh chuyển đổi số báo chí nói riêng và tham gia vào công cuộc chuyển đổi số quốc gia, phát triển kinh tế số nói chung.

Phát triển kinh tế báo chí số tuy đã nhen nhóm trong nhiều năm nhưng vẫn là một trong những lĩnh vực mới, còn vướng phải nhiều khó khăn trong quá trình triển khai. Vấn đề trên đặt ra yêu cầu cần có một hành lang pháp lý để hành trình chuyển đổi số báo chí cũng như phát triển kinh tế báo chí số đảm bảo hiệu quả, thông suốt, chặt chẽ. Vì vậy, tôi cho rằng, cần nghiên cứu tổng thể về kinh tế báo chí trong bối cảnh truyền thông số; đồng thời, xây dựng, hoàn thiện các khung phổ pháp lý, chính sách phát triển để tạo nền tảng vững chắc cho phát triển nguồn lực báo chí. Qua đó, thúc đẩy chuyển đổi số báo chí, phát triển kinh tế báo chí, tạo động lực để xây dựng nền báo chí cách mạng Việt Nam trường tồn, nhân văn, vì sự phồn vinh của đất nước.

PV: Nếu cần chia sẻ một vài điều gì đó, ông muốn nhắn nhủ gì tới các nhà báo đang công tác, đặc biệt là các nhà báo trẻ hiện nay?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Báo chí Việt Nam cũng như báo chí thế giới đang trải qua cuộc chuyển mình chưa từng có về phương thức và cách thức làm nghề. Báo chí đang phải hoạt động trong hai vòng xoáy lớn về công nghệ và tự chủ tài chính. Điều này tác động đến tâm tư, tình cảm, cũng như tác nghiệp hằng ngày của những người làm báo. Bên cạnh một số cơ quan báo chí đang phát triển mạnh và có nền tảng vững chắc, vẫn còn những cơ quan báo chí đang vật lộn với vấn đề tự chủ tài chính. Nhưng tôi nghĩ, dù có gặp khó khăn thế nào thì người làm báo vẫn phải nêu cao tâm đức. Chúng ta không thể vì nỗi lo cơm áo gạo tiền mà khiến ngòi bút bị bẻ cong. Tôi vẫn có niềm tin vững chắc vào đội ngũ báo chí của chúng ta, đặc biệt là người làm báo trẻ. Và trong thời khắc hướng tới kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam, chúng ta càng nhận thức sâu sắc hơn trách nhiệm của người cầm bút. Chúng ta hãy giữ lửa cho ngòi bút của mình, nhân lên niềm tin trong cuộc sống và xây đắp nền báo chí Việt Nam cách mạng, nhân văn, hiện đại. Báo chí phải là vũ khí sắc bén, được công chúng tin cậy, và chỉ có như thế mới hoàn thành được sứ mệnh của mình.

PV: Xin trân trọng cảm ơn ông về cuộc trò chuyện này