Hiệp ước New START khiến Nga tự trói mình, không thể bảo vệ các tiêm kích?

Dù dừng tham gia New START, nhưng Nga vẫn không thể giấu Tu-95 hay Tu-160 và hiệp ước tưởng "chết yểu" này vẫn giúp Mỹ nắm rõ kho vũ khí hạt nhân của Nga.

Cơ chế "xuyên thấu" của New START

Hiệp ước cắt giảm vũ khí tấn công chiến lược mới, hay còn gọi là New START, được Mỹ và Nga ký kết vào tháng 4/2010 và chính thức có hiệu lực từ tháng 2/2011.

Theo các điều khoản của hiệp ước, cả hai bên cam kết giới hạn kho vũ khí hạt nhân chiến lược ở mức không quá 1.550 đầu đạn hạt nhân, triển khai trên 700 phương tiện mang, bao gồm tên lửa đạn đạo liên lục địa (ICBM), tên lửa đạn đạo phóng từ tàu ngầm (SLBM) và máy bay ném bom chiến lược.

Ngoài ra, tổng số bệ phóng được phép sở hữu (gồm cả đã triển khai và chưa triển khai) không vượt quá 800.

Đằng sau những con số tưởng như đơn thuần là giới hạn quân số ấy là một cơ chế giám sát và xác minh được thiết kế chặt chẽ đến mức gần như "xuyên thấu" mọi bí mật quân sự của hai cường quốc. Mỗi bên được phép tiến hành tới 18 cuộc kiểm tra tại chỗ mỗi năm trên lãnh thổ của bên còn lại, trong đó bao gồm 10 cuộc kiểm tra loại I tại các căn cứ có vũ khí hạt nhân được triển khai và 8 cuộc kiểm tra loại II tại những địa điểm lưu trữ hoặc sản xuất.

Các cuộc kiểm tra có thể được thông báo chỉ 32 giờ trước khi diễn ra, khiến việc di chuyển hay che giấu khí tài chiến lược trở nên gần như bất khả thi. Tất cả các tên lửa, bệ phóng và máy bay ném bom đều phải mang mã định danh cố định và phải được báo cáo đầy đủ, kèm ảnh định vị, trong các đợt trao đổi dữ liệu định kỳ giữa hai nước.

Chính những cơ chế này đã giúp Mỹ có khả năng theo dõi sát sao kho vũ khí hạt nhân của Nga, đặc biệt là lực lượng máy bay ném bom chiến lược, thứ vũ khí vốn khó kiểm soát hơn nhiều so với tên lửa.

Ngay cả khi Moskva tuyên bố đình chỉ tham gia hiệp ước vào tháng 2/2023, nhiều điều khoản về giới hạn đầu đạn và số lượng khí tài vẫn tiếp tục được duy trì. Nói cách khác, Nga không thể tuyên bố "đình chỉ" là có thể ngay lập tức che giấu toàn bộ kho máy bay ném bom hạt nhân như Tu-95MS hay Tu-160 được.

Không thể biến mất khỏi màn hình radar

Máy bay ném bom chiến lược là một trong ba trụ cột cấu thành bộ ba hạt nhân của Nga, bên cạnh ICBM và SLBM. Nhưng khác với tên lửa vốn có thể được cất giữ trong các silo kiên cố hoặc tàu ngầm di chuyển ẩn mình dưới biển, máy bay lại thường đậu tại các căn cứ không quân cố định và phải được duy trì trong tình trạng sẵn sàng cất cánh.

Điều này khiến chúng dễ dàng bị phát hiện bởi vệ tinh trinh sát và phương tiện theo dõi tầm cao của đối phương. Một chiếc Tu-160 với sải cánh hơn 55m, chiều dài gần 54m và trọng lượng cất cánh tới hơn 270 tấn là thứ không thể "biến mất" chỉ bằng vài tấm bạt ngụy trang hay việc rút khỏi hiệp ước trên giấy tờ.

Theo quy định trong New START, mỗi máy bay ném bom hạng nặng, bất kể mang theo bao nhiêu đầu đạn, vẫn chỉ được tính là một đầu đạn duy nhất trong hạn mức 1.550. Điều này đã từng gây tranh cãi vì một chiếc Tu-160 có thể mang tới 12 tên lửa hành trình hạt nhân Kh-102.

Tuy nhiên, chính điều này lại là "đòn bẩy" để Mỹ buộc Nga minh bạch toàn bộ lực lượng máy bay ném bom chiến lược. Với dữ liệu trao đổi định kỳ, các bức ảnh chụp vệ tinh có tính định danh và mã số cố định gắn trên từng khung thân máy bay, việc Nga cố tình cất giấu hay triển khai thêm ngoài số lượng báo cáo gần như sẽ bị phát hiện ngay lập tức.

Ngoài ra, các cuộc kiểm tra tại chỗ, dù hiện đang bị tạm dừng, nhưng vẫn là một công cụ răn đe chiến lược. Moskva hiểu rõ rằng nếu khôi phục các đợt kiểm tra, họ không thể đột nhiên "mất tích" vài chiếc Tu-160 mà không để lại dấu vết, đặc biệt trong bối cảnh mạng lưới vệ tinh trinh sát Mỹ hoạt động gần như liên tục.

Nguy cơ cuộc chạy đua hạt nhân mới

Từ khi chính quyền Tổng thống Putin tuyên bố đình chỉ tham gia New START, nhiều nhà quan sát đã cảnh báo rằng thế giới đang tiến gần hơn bao giờ hết tới một thời kỳ không có bất kỳ hiệp ước kiểm soát vũ khí hạt nhân nào giữa Mỹ và Nga.

Các thỏa thuận từng là trụ cột của ổn định chiến lược - như INF (về tên lửa tầm trung) hay ABM (chống tên lửa đạn đạo) đều đã sụp đổ. Nếu New START không được gia hạn hoặc thay thế sau khi hết hạn vào tháng 2/2026, thế giới sẽ lần đầu tiên kể từ thập niên 1970 bước vào một kỷ nguyên hoàn toàn không có cơ chế ràng buộc đối với hai cường quốc hạt nhân lớn nhất hành tinh.

Tuy vậy, trong khi chờ đợi tín hiệu chính thức từ Moskva, các nghĩa vụ kỹ thuật vẫn buộc Nga phải "giữ nguyên vỏ bọc" cho lực lượng hạt nhân của mình. Việc che giấu các máy bay ném bom chiến lược, với kích thước khổng lồ và tầm hoạt động xuyên lục địa, là điều gần như bất khả thi nếu không muốn bị phát hiện hoặc vướng vào rủi ro vi phạm trắng trợn các điều khoản đã ký.

Hậu quả nghiêm trọng của New START đối với Nga

Vụ tấn công bất ngờ ngày 1/6 nhằm vào căn cứ không quân Nga có sự hiện diện của máy bay ném bom chiến lược Tu-95MS đã phơi bày nhiều điểm yếu trong chiến lược kiểm soát và bảo vệ lực lượng răn đe hạt nhân của Moskva.

Kết quả là, căn cứ không quân bị tấn công ngày 1/6 đã không có sự chuẩn bị đầy đủ hoặc các biện pháp phòng thủ chủ động để đối phó với mối đe dọa từ Ukraine, khiến tổn thất không nhỏ về máy bay và nhân lực. Sự bó buộc trong vận hành và sự minh bạch theo New START đã khiến Nga mất đi yếu tố bất ngờ chiến lược vốn rất quan trọng trong các cuộc xung đột hiện đại.

Thêm vào đó, vụ tấn công cũng làm dấy lên lo ngại về hiệu quả của các hiệp ước kiểm soát vũ khí trong bối cảnh xung đột khu vực ngày càng leo thang, khi đối thủ có khả năng tấn công chính xác vào các lực lượng hạt nhân chiến lược. Giới chuyên gia quân sự nhận định, Nga có thể phải cân nhắc lại chiến lược bố trí và vận hành lực lượng hạt nhân, thậm chí xem xét các biện pháp tăng cường khả năng phòng thủ để tránh bị bất ngờ trong tương lai, trong khi vẫn phải duy trì cam kết với New START nhằm tránh leo thang nguy hiểm về vũ khí hạt nhân.

Trong bối cảnh này, căng thẳng giữa Nga và Ukraine không chỉ đơn thuần là xung đột quân sự mà còn đặt ra thách thức mới cho sự cân bằng chiến lược hạt nhân toàn cầu, đẩy Moskva vào thế khó trong việc vừa giữ cam kết quốc tế, vừa đảm bảo an ninh và khả năng răn đe trong khu vực.