Trồng sầu riêng sạch, nông dân vẫn loay hoay tìm đầu ra

Trồng ra những trái sầu riêng sạch, không cadimi, nhưng cả người trồng và người làm kỹ thuật đều đang chật vật vì bài toán thị trường: Sạch, giá bán vẫn như thường.

Mùa thu hoạch sầu riêng ở Đắk Nông đang vào cao điểm. Xe tải tấp nập vào vườn, thương lái nói cười rôm rả, không khí tưởng như báo hiệu “trúng mùa, được giá”. Thế nhưng, giữa nhịp rộn ràng ấy, vẫn có những người âm thầm canh cánh nỗi lo: Trồng sầu riêng sạch vất vả hơn, kỹ lưỡng hơn, nhưng đầu ra vẫn mù mờ.

Trồng cực hơn nhưng bán giá vẫn như thường

Gắn bó với cây sầu riêng nhiều năm, ông Nguyễn Hữu Phúc (xã Đắk Sin, huyện Đắk R’lấp, Đắk Nông) hiện có 50 cây đan xen giữa vườn cà phê. Sau nhiều mùa thất bát vì thiếu kỹ thuật, năm nay ông quyết định thay đổi.

“Năm ngoái cả vườn được vài cây cho trái, bán cả thảy được hơn 5 triệu đồng, lỗ nặng. Năm nay tôi được chỉ cho trồng theo kỹ thuật mới, bất ngờ là vừa không bị nhiễm cadimi mà lại còn năng suất bất ngờ”, ông Phúc phấn khởi.

Tuy vậy, theo ông Phúc, việc thay đổi không đơn giản.

Được sự hướng dẫn của một kỹ sư, ông Phúc bắt đầu tìm hiểu, học hỏi cách bón phân hợp lý theo từng giai đoạn sinh trưởng. Giai đoạn trái non, ông dùng phân hữu cơ dạng lỏng để phun tưới. Khi trái lớn, chuyển sang dùng loại “ba số” có bổ sung canxi trắng...

“Hồi trước thì ai nói sao làm vậy, theo người này chút, người kia chút, lung tung cả lên. Giờ thì phải học, phải canh từng lúc, phải kiên trì. Làm bài bản thì tất nhiên sẽ cực hơn”, ông nói.

Kết quả là thay vì chỉ vài cây đậu trái như các năm trước, năm nay hơn 2/3 cây trong vườn của ông Phúc đều cho trái chất lượng. Chi phí phân thuốc, chăm trồng khoảng 50 triệu đồng, song thu về gần 600 triệu đồng.

Chuyển đổi phương pháp sản xuất, thay phân bón, học kỹ thuật, tất cả đều khiến ông Phúc mất thêm công sức. Nhưng khi hỏi về hiệu quả kinh tế, ông bộc bạch: “Sầu thì đã sạch rồi đấy, nhưng bán ra vẫn chưa thấy gì hơn”.

Hiện sầu riêng Thái, Musaking và Ri6 được thương lái thu tại vườn ở Đắk Nông có giá lần lượt là 60.000 đồng, 55.000 đồng và 53.000 đồng. Không phân biệt sầu sạch hay thường.

Ông Phúc cho rằng người trồng sạch xứng đáng có giá bán cao hơn: “Làm sạch cực hơn, tốn công hơn, mà giá vẫn như người ta trồng lung tung thì mình thấy không công bằng. Thương lái họ chỉ quan tâm trái đẹp hay không chứ họ không hỏi sạch hay không”.

Trăn trở đó không chỉ của riêng ông Phúc, mà còn là tâm tư chung của nhiều hộ trồng sầu riêng đang trong quá trình chuyển đổi.

Ông Trần Văn Hùng (xã Đắk Sin), người có hơn 20 năm gắn bó với cây sầu riêng. Trước đây, ông trồng sầu riêng theo cách truyền thống, dùng phân thuốc theo cảm tính và kinh nghiệm truyền miệng, dẫn đến nhiều vụ mùa thất bát.

“Có năm tôi mua nhầm thuốc chặn đọt, xịt một lần là cây gần chết. Có năm khác thì thuốc làm cây nứt thân, xì mủ tè le. Mình làm theo ông này một chút, ông kia một chút, rốt cuộc là chẳng ra sao cả”, ông kể.

Năm nay, ông quyết định thay đổi toàn diện. Dưới sự hướng dẫn trực tiếp của kỹ sư, ông bắt đầu áp dụng quy trình canh tác sầu riêng sạch: Không dùng phân hóa học hạt, chuyển sang phân nước sinh học, phun thuốc sâu tối đa 2 lần mỗi vụ.

Trái xanh hơn, gai dày hơn, cây khoẻ, ít sâu bệnh… là kết quả ông nhận được.

“Làm đúng quy trình nên mình kiểm soát được mọi thứ, kể cả sượng nước hay cadimi. Một vụ mà chỉ phun thuốc sâu 2 lần là chưa từng có trước đây”, ông Hùng nói.

Ông cũng đánh giá quy trình mới không quá nặng chi phí: “Tăng khoảng 10 - 20% do có người kỹ thuật theo sát mỗi tuần. Nhưng đổi lại cây khoẻ, trái đẹp, đỡ rủi ro”.

Tuy nhiên, cũng như ông Phúc, điều khiến ông Hùng lo lắng nhất không nằm ở kỹ thuật hay chi phí, mà là ở đầu ra của sầu riêng sạch. Năm nay là năm đầu tiên ông làm theo quy trình nghiêm túc. Nếu kết quả tốt nhưng giá vẫn không khác biệt, thì nông dân sẽ mất niềm tin.

“Mình làm kỹ, làm sạch, mà thương lái mua không khác gì hàng thường thì chịu. Giá ít nhất phải cao hơn người làm thường 10 – 20% chứ. Bán bằng giá thì khó khuyến khích nông dân theo đuổi cái sạch này lâu dài được”, ông thở dài.

Đúng như nỗi lo của ông Hùng, rất khó để kêu gọi nông dân chọn con đường trồng sạch, khi giá bán không khác nhau.

Ông N.V.T (xã Đắk Sin), người có 9 hecta sầu riêng không ngần ngại nói, bản thân ông không lo lắng về sầu có cadimi hay không.

“Tôi trồng mấy chục năm nay, năm nào cũng cắt bán cho thương lái quen. Họ có hỏi gì về cadimi hay đòi giấy xét nghiệm đâu. Họ chỉ cần trái đẹp, cơm vàng ngon là được”, ông T. thẳng thắn chia sẻ.

Theo ông T., việc làm sạch nghe qua thì tốt, nhưng không phải ai cũng dám làm. “Người ta nói phải test đất, test trái. Mình làm vườn đâu quen chuyện đó. Với lại làm vậy có chắc bán được giá cao không? Hay cuối cùng cũng bị thương lái ép giá?”.

Trồng sầu riêng sạch không khó

Được xem là người đầu tiên xây dựng mô hình sầu riêng sạch không cadimi tại Đắk Nông, kỹ sư Trần Hải không chỉ là người hướng dẫn kỹ thuật cho nông dân, mà còn trực tiếp khảo sát, thử nghiệm và triển khai từ đất, nước, phân bón đến trái.

“Để làm thật sự sạch, không khó, nhưng không thể dừng lại ở khuyến cáo miệng. Tôi tự tay đi thu 30 mẫu phân bón trên thị trường để kiểm nghiệm. Kết quả thật bất ngờ khi chỉ 7 mẫu đạt ngưỡng cadimi cho phép”, kỹ sư Trần Hải nói.

Theo ông Hải, những loại phân đạt chuẩn thường có giá cao hơn khoảng 20.000 đồng/bao, đó là mức chi phí chấp nhận được nếu muốn có nền nông nghiệp tử tế.

“Nhiều người nghĩ phân nào cũng như nhau, nhưng tích tụ lâu ngày trong đất là nguy cơ nhiễm độc âm thầm. Không kiểm soát từ gốc thì trái sạch chỉ là chuyện trên giấy”, ông nhấn mạnh.

Quy trình kỹ thuật mà kỹ sư Hải và cộng sự đang triển khai gồm 3 bước kiểm soát bắt buộc: Kiểm tra đất và nước trước khi canh tác để xác định nền tảng có phù hợp không; Kiểm nghiệm trái ở ngày thứ 60 nhằm theo dõi mức độ tích tụ kim loại nặng; Kiểm nghiệm trái lần hai ở ngày thứ 110, đồng thời phân tích dư lượng thuốc bảo vệ thực vật.

Tính đến nay, ông Hải đã thử nghiệm 139 vườn sầu riêng tại Đắk Nông, tất cả đều đạt kết quả âm tính với cadimi trong các đợt kiểm nghiệm.

Để chứng minh, ông cung cấp cho PV tập hồ sơ dày cộp, là những phiếu kết quả xét nghiệm từ các trung tâm kiểm định độc lập.

“Đây là mẫu đất của 10 vườn khác nhau ở Đắk R’lấp, gồm các mẫu trái test ở ngày thứ 60 và 110. Tất cả đều đạt chuẩn, cadimi nằm trong ngưỡng cho phép”, ông vừa nói, vừa chỉ vào từng dòng kết quả trên bản xét nghiệm.

“Tôi muốn làm cho ra ngô ra khoai. Mình nói sạch là phải có giấy trắng mực đen. Không thể chỉ trông vào cảm tính hay lời cam kết. Làm nông sản sạch mà không minh bạch thì ai tin?”, ông nói thêm.

Điều ông Hải cho là khó khăn nhất không phải kỹ thuật, mà là... thay đổi tư duy của nông dân.

“Bà con làm theo kinh nghiệm. Ra tiệm mua gì thì xài nấy, không có ai theo dõi thì sẽ tiếp tục làm ẩu. Mình không bám sát thì họ sẽ quay lại cách cũ”, ông trăn trở.

Thậm chí, để đảm bảo hiệu quả trong giai đoạn trổ bông, kỹ sư Hải phải vào từng vườn 2 - 3 ngày/lần để hướng dẫn chi tiết, điều chỉnh liều lượng, canh thời tiết.

Bài toán lớn nhất với ông Hải không nằm ở kỹ thuật hay chi phí, mà ở chỗ thị trường chưa có cơ chế phân biệt rõ ràng giữa hàng sạch và hàng thường.

“Chúng tôi làm sạch đúng nghĩa: Kiểm tra từ đất, phân, trái đến dư lượng thuốc bảo vệ thực vật. Nhưng khi thương lái đến, họ gom chung hết. Sạch hay không sạch cũng một giá. Như vậy thì bà con làm sao có động lực duy trì?”, ông nói.

Nếu không có người thu mua đủ lớn và đồng hành thực chất, nông dân làm sạch sẽ vẫn loay hoay với bài toán đầu ra

Ông Nguyễn Văn Hiệu, Phó Chủ tịch UBND xã Đắk Sin

Hiện ông Hải mở bao tiêu cho những hộ đạt chuẩn, cam kết mua cao hơn thị trường 10.000 đồng/kg, hướng đến phân khúc người tiêu dùng nội địa có nhu cầu rõ ràng về sản phẩm sạch. Tuy nhiên, mô hình này vẫn chỉ ở quy mô nhỏ.

Ông cho rằng, nếu không có chính sách phân loại rõ ràng, hoặc ít nhất là thương lái có kiến thức và ý thức, thì sản phẩm sạch sẽ “rơi vào ngõ cụt”.

“Sản phẩm sạch không thể nằm lẫn trong hàng đại trà. Cũng không thể để người làm sạch bán ngang giá với người làm sai. Như vậy là giết chết động lực phát triển nông nghiệp an toàn”, ông nói thêm.

Ông Nguyễn Văn Hiệu, Phó Chủ tịch UBND xã Đắk Sin cho biết, toàn xã hiện có khoảng 300ha sầu riêng độc canh và hơn 1.000ha trồng xen với cà phê, tiêu.

Xã đã ghi nhận một số hộ chủ động chuyển hướng làm sạch sau khi có cảnh báo từ phía Trung Quốc về dư lượng cadimi và thuốc bảo vệ thực vật. Quy trình của kỹ sư Trần Hải là một trong những điểm sáng tại xã.

“Đây là hướng đi đúng. Nhưng để nhân rộng, Nhà nước cần tiếp tục hỗ trợ về cơ chế, còn doanh nghiệp thì phải vào cuộc mạnh hơn. Nếu không có người thu mua đủ lớn và đồng hành thực chất, nông dân làm sạch sẽ vẫn loay hoay với bài toán đầu ra”, ông Hiệu cho hay.