Tiền ảo, tội thật và lỗ hổng pháp lý của giới trẻ

Nhận thức của giới trẻ về tiền ảo rất đa dạng, phản ánh cả cơ hội và rủi ro của loại tài sản này. Nhiều người coi tiền ảo là cơ hội làm giàu nhanh chóng, có người lại tiếp cận tiền ảo với sự tò mò và mong muốn khám phá công nghệ mới. Việc nâng cao nhận thức, kiến thức và hiểu biết về tiền ảo, công nghệ, cũng như các rủi ro liên quan là rất quan trọng để giới trẻ có thể đưa ra những quyết định đầu tư sáng suốt và bảo vệ bản thân khỏi những rủi ro không đáng có.

Với sự bùng nổ của công nghệ thông tin và mạng xã hội, các thuật ngữ như Bitcoin, Ethereum, Blockchain không còn xa lạ. Nhiều bạn trẻ, với sự nhạy bén về công nghệ và khao khát làm giàu nhanh chóng, đã bị cuốn vào thị trường tiền ảo. Các diễn đàn, nhóm chat, video chia sẻ về “thành công triệu đô” từ việc đầu tư tiền ảo xuất hiện nhiều trên mạng xã hội, tạo ra một làn sóng mạnh mẽ.

Năm 2024, Công an TP Hà Nội đã triệt phá một vụ án lừa đảo liên quan đến Phó Đức Nam (sinh năm 1994, còn gọi là Mr. Pips) và Lê Khắc Ngọ (sinh năm 1990). Hai người này cầm đầu đường dây lừa đảo xuyên quốc gia, với nhiều thủ đoạn tinh vi để thực hiện hành vi lừa đảo liên quan đến đầu tư tiền ảo. Điều đáng nói, vụ án này có sự tham gia của hơn 1.000 học sinh, sinh viên, nhiều người trong số đó đến từ khu vực quận Cầu Giấy (Hà Nội). Vụ án này phần nào cho thấy giới trẻ dễ dàng bị lôi kéo vào các hoạt động phi pháp dưới vỏ bọc “kiếm tiền online”, “đầu tư siêu lợi nhuận”. Nhiều học sinh, sinh viên do thiếu hiểu biết về pháp luật đã vô tình trở thành một mắt xích trong các đường dây tội phạm.

Việc xác định hành vi của học sinh, sinh viên trong vụ án Mr. Pips hoặc các vụ án tương tự có cấu thành tội đồng phạm hay không phụ thuộc vào nhiều yếu tố, đặc biệt là mức độ tham gia và nhận thức về hành vi của mình. Theo quy định tại Điều 17 Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017), đồng phạm là trường hợp có hai người trở lên cố ý cùng thực hiện một tội phạm. Các hình thức đồng phạm bao gồm: Người tổ chức, người thực hành, người xúi giục và người giúp sức. Trong đó, người giúp sức là người không trực tiếp thực hiện hành vi phạm tội nhưng có hành vi tạo điều kiện tinh thần hoặc vật chất để người khác thực hiện tội phạm.

Chúng tôi cho rằng, trong vụ án Mr. Pips, hành vi của học sinh, sinh viên có thể bị xem là giúp sức và bị truy cứu trách nhiệm hình sự với vai trò đồng phạm trong tội “Lừa đảo chiếm đoạt tài sản” (Điều 174 Bộ luật Hình sự) nếu có các biểu hiện như: Gửi đường link tham gia nền tảng lừa đảo; tích cực mời gọi, lôi kéo người khác đầu tư; cung cấp thông tin sai lệch, hoặc cố ý che giấu sự thật về bản chất hoạt động của hệ thống; hướng dẫn người khác nạp tiền, rút tiền, thao tác đầu tư để hưởng phần trăm hoa hồng.

Các hành vi này, nếu được thực hiện với ý thức rõ ràng về tính chất gian dối và mục đích chiếm đoạt tài sản của người tổ chức, thì người thực hiện hoàn toàn có thể bị coi là đồng phạm với vai trò giúp sức. Đây là điểm mấu chốt để xác định trách nhiệm hình sự, ý chí và nhận thức của người tham gia, được thể hiện qua mặt chủ quan của cấu thành tội phạm. Việc tham gia vào các đường dây lừa đảo như thế này là hành vi vi phạm nghiêm trọng Bộ luật Hình sự, đặc biệt là các tội danh như "Lừa đảo chiếm đoạt tài sản" (Điều 174) hoặc "Sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản" (Điều 290). Tuy nhiên, cách xử lý sẽ không đồng nhất.

Điểm cốt lõi là việc xác định vai trò và mức độ tham gia của từng cá nhân. Pháp luật hình sự cá nhân hóa trách nhiệm, phân biệt rõ giữa người cầm đầu, tổ chức, người thực hành, người giúp sức và những người chỉ tham gia một cách bị động hoặc thiếu hiểu biết. Mức độ nhận thức về tính chất phi pháp của hành vi cũng là yếu tố then chốt được cơ quan chức năng xem xét.

Theo đó, những cá nhân được xác định có vai trò chủ chốt, tích cực tham gia hoặc cố ý giúp sức sẽ đối mặt với việc bị truy cứu trách nhiệm hình sự và các mức hình phạt nghiêm khắc, có thể là án tù dài hạn, tùy thuộc vào quy mô thiệt hại gây ra. Ngược lại, đa số học sinh, sinh viên có thể chỉ tham gia với vai trò nhỏ, bị dụ dỗ hoặc hiểu biết hạn chế về hoạt động lừa đảo. Những trường hợp này có khả năng được xem xét xử lý nhẹ hơn, từ hình phạt dưới khung, án treo, cải tạo không giam giữ, phạt tiền, xử phạt hành chính, hoặc thậm chí không bị truy cứu trách nhiệm hình sự nếu hành vi không cấu thành tội phạm hoặc có đủ căn cứ miễn trách nhiệm. Những người cũng là nạn nhân sẽ được phân loại phù hợp.

Bên cạnh tội danh lừa đảo chiếm đoạt tài sản như chúng tôi đã phân tích ở trên, các bạn trẻ có thể vô tình trở thành tội phạm rửa tiền với mức án rất nghiêm khắc. Do tính chất ẩn danh và khả năng chuyển tiền nhanh chóng qua biên giới, tiền ảo thường bị các đối tượng phạm tội lợi dụng để rửa tiền từ các hoạt động phi pháp như ma túy, cờ bạc, lừa đảo. Sinh viên còn phải chịu kỷ luật từ nhà trường và đối mặt với những ảnh hưởng tiêu cực lâu dài đến danh tiếng và cơ hội tương lai.

Tiền ảo là một khái niệm phức tạp và chứa đựng nhiều rủi ro pháp lý. Ngân hàng Nhà nước Việt Nam đã nhiều lần khẳng định và cảnh báo về điều này. Các hoạt động liên quan đến tiền ảo, nếu không cẩn thận, rất dễ vi phạm pháp luật hiện hành. Không ai có thể phòng, chống loại tội phạm này hiệu quả nếu người dân vẫn vô tư tiếp tay hoặc nhẹ dạ cả tin. Hy vọng rằng những cảnh báo trên sẽ giúp các bạn trẻ nhận thức rõ hơn về mối nguy hiểm tiềm tàng, từ đó đưa ra những lựa chọn thông minh để bảo vệ bản thân không vướng vào vòng lao lý.