Lạng Sơn là tỉnh miền núi, biên giới nên công tác xóa mù chữ gặp muôn vàn khó khăn. Địa hình hiểm trở, giao thông đi lại bất tiện gây cản trở việc tiếp cận giáo dục cho người dân, đặc biệt là ở các thôn bản vùng sâu, vùng xa. Thêm vào đó, tỉnh có nhiều dân tộc với nhiều ngôn ngữ khác nhau cũng là một thách thức lớn, đòi hỏi phương pháp giảng dạy linh hoạt và tài liệu phù hợp. Cùng với đó, đời sống của người dân còn nhiều khó khăn nên điều kiện học tập cũng bị ảnh hưởng. Nguồn lực giáo dục còn hạn chế, thiếu giáo viên có trình độ và trang thiết bị dạy học hiện đại cũng góp phần làm cho công cuộc xóa mù chữ tại Lạng Sơn thêm gian nan.

Trong thực tế, những năm qua, hành trình "thắp sáng" tri thức ở tỉnh chưa bao giờ là dễ dàng. Thôn bản vùng khó thường cách xa nhau, cách trung tâm xã, huyện hàng chục cây số. Đơn cử như thôn Phiêng Mò, xã Quốc Việt, huyện Tràng Định, dù chỉ cách trung tâm xã khoảng 6 km nhưng con đường dẫn đến thôn nhỏ hẹp, quanh co, khúc khuỷu, gập ghềnh đá sỏi, trở nên trơn trượt, lầy lội vào mùa mưa. Chính sự cách trở về địa lý, sự biệt lập về không gian này đã phần nào hạn chế sự giao lưu văn hóa, kinh tế - xã hội của người dân, kéo theo trình độ dân trí còn thấp và khả năng tiếp cận thông tin.

Xã Mẫu Sơn, huyện Cao Lộc, là một ví dụ điển hình về những thách thức trong công tác XMC. Với địa hình phức tạp, thôn bản ẩn sâu trong núi, những con đường mòn nhỏ hẹp, gập ghềnh đá sỏi trở nên trơn trượt, lầy lội vào mùa mưa. Việc tiếp cận các hộ dân để vận động, tuyên truyền về tầm quan trọng của việc học chữ là một thử thách lớn. Các thầy cô giáo và cán bộ xã thường phải bỏ lại phương tiện giữa đường, đi bộ hàng giờ đồng hồ trên những con dốc trơn trượt mới đến được nhà dân. 

Thầy Ngô Thế Tuấn, Phó Hiệu trưởng Trường Phổ thông dân tộc bán trú TH&THCS xã Mẫu Sơn, huyện Cao Lộc chia sẻ "Có những gia đình, chúng tôi phải mất cả buổi đi bộ mới đến được. Ban đầu, nhiều người e ngại, thậm chí từ chối vì bận ruộng nương, không thấy được lợi ích của việc học chữ. Chúng tôi phải kiên trì thuyết phục, phân tích từng chút một hay kể những câu chuyện về những người đã thay đổi cuộc sống nhờ biết chữ. Dần dần, họ bắt đầu cởi bỏ suy nghĩ cũ để đón kiến thức mới". 

Bên cạnh yếu tố địa lý thì khó khăn nữa bắt nguồn từ phong tục tập quán, rào cản ngôn ngữ và gánh nặng kinh tế gia đình cũng là những yếu tố then chốt cản bước con chữ đến với bà con. Nỗi lo "cơm áo gạo tiền" luôn đè nặng lên đôi vai người dân, đặc biệt là những gia đình có hoàn cảnh khó khăn, khiến việc học tập thường bị xếp sau các nhu cầu thiết yếu của cuộc sống. Cùng đó, những tập tục lạc hậu vẫn còn ăn sâu vào nếp nghĩ và tâm lý e ngại tuổi tác, sợ bị cười chê đã trở thành những rào cản tâm lý vững chắc.

Bà Chu Thị Thìn (50 tuổi), thôn Pò Lạn, xã Quốc Việt, huyện Tràng Định cho hay: "Ở độ tuổi này, đầu óc cũng không còn được nhanh nhạy. Đi học tôi sợ mình không theo kịp, lại trở thành gánh nặng cho thầy cô giáo. Ở nhà còn nhiều công việc đồng áng, việc nhà cửa phải lo toan, tôi không có thời gian đến lớp đều đặn. Bản thân tôi cũng thấy ngại, bao nhiêu năm tôi đã không biết chữ, giờ tự nhiên đi học lại, lỡ người ta cười chê mình". 

Tương tự, tại thôn Nà Xỏm, một thôn đặc biệt khó khăn của xã Lợi Bác, huyện Lộc Bình, cách trung tâm xã tới 16 km đường rừng núi, với hơn 40% hộ nghèo và cận nghèo, tỷ lệ người dân mù chữ vẫn còn ở mức trên 30%. Anh Triệu Văn Lâm, thôn Nà Xỏm, xã Lợi Bác tâm sự "Ban đầu tôi nghĩ cả đời chỉ biết làm nương rẫy, biết chữ cũng chẳng để làm gì, lại tốn thời gian. Cắp sách tới lớp, ngồi học cùng với những người ít tuổi hơn tôi thấy xấu hổ vô cùng". 

Một trong những khó khăn lớn của công tác XMC chính là sự khác biệt rõ rệt về trình độ và nhận thức giữa các học viên trong cùng một lớp học. Có những người chỉ mới bắt đầu làm quen với những chữ cái đầu tiên, trong khi đó, cũng có những người đã có một nền tảng kiến thức ban đầu nhưng chưa thực sự vững chắc. Điều này đòi hỏi đội ngũ giáo viên không chỉ cần có sự kiên nhẫn, tận tâm mà còn phải có khả năng sư phạm linh hoạt, sáng tạo, biết vận dụng đa dạng các phương pháp tiếp cận phù hợp với từng đối tượng học viên.

Cô Đinh Thanh Hà, công tác tại điểm trường Co Cam thuộc Trường Tiểu học và THCS xã Hòa Cư, giáo viên trực tiếp giảng dạy tại lớp học XMC xã Hòa Cư chia sẻ: Tôi và đồng nghiệp thường xuyên phải lặp đi lặp lại nội dung bài học rất nhiều lần đối với các học viên cao tuổi. Chẳng hạn, trong môn Toán, học viên có thể tính ra kết quả đúng nhưng lại không nắm vững cách thực hiện các phép tính. Một vấn đề khác là sau khi kết thúc giai đoạn 1, do không có thời gian luyện tập thường xuyên, nhiều học viên đã quên kiến thức, nên khi quay lại học giai đoạn 2, buộc giáo viên phải dạy lại từ đầu.

Trong bối cảnh đầy khó khăn, thử thách ấy, những thầy cô giáo "cắm bản", những "người gieo chữ" hiện lên như những hình ảnh còn người kiên cường và tận tụy. Họ không chỉ truyền dạy con chữ mà còn là những người truyền lửa tri thức, khơi dậy khát vọng học tập suốt đời cho học viên.

Cô Hoàng Kim Quý, giáo viên Trường Tiểu học xã Hoàng Văn Thụ, huyện Văn Lãng, một trong số những "người gieo chữ" thầm lặng, chia sẻ về kỷ niệm đầu tiên khi đến vận động bà con: Lúc đầu đến vận động người dân vô cùng khó khăn, nhiều người ban đầu bảo già rồi học làm gì cho mệt. Tôi phải học tiếng của bà con, tìm hiểu phong tục tập quán của họ để dễ dàng trò chuyện, chia sẻ. Ngoài ra, còn phải dùng đủ cách như kể những câu chuyện về những người biết chữ đã thay đổi cuộc sống ra sao, rồi kiên nhẫn dạy từng nét chữ. Thấy bà con dần hiểu ra, rồi háo hức đến lớp mỗi ngày, tôi thực sự cảm thấy vô cùng hạnh phúc.

Đằng sau niềm hạnh phúc giản dị ấy là những vất vả và sự hy sinh thầm lặng. Phòng học thường là những nhà văn hóa thôn hoặc các điểm trường lẻ với bàn ghế đã cũ, ánh điện yếu, không đủ sáng cho việc học buổi tối. Giáo án và tài liệu dạy học cũng rất hạn chế, chủ yếu do giáo viên tự biên soạn. Việc đi lại buổi tối đến lớp học XMC gặp nhiều hiểm trở do địa hình và giao thông hạn chế. Hơn nữa, họ còn phải tự lo chi phí sinh hoạt và bữa ăn. Dù khó khăn là vậy nhưng các thầy cô giáo vẫn luôn nỗ lực giúp học viên nhận ra rằng, việc học không bao giờ là muộn và con chữ sẽ mở ra những cánh cửa mới, mang đến những cơ hội tốt đẹp hơn trong cuộc sống.

Bên cạnh sự hy sinh thầm lặng của những người thầy, không thể không kể đến nỗ lực của chính những người học. Dù tuổi tác không còn trẻ, gánh nặng mưu sinh đè nặng và nhiều rào cản tâm lý bủa vây nhưng thời gian qua, họ vẫn kiên trì đến lớp, khao khát được tiếp cận con chữ để thay đổi cuộc đời mình.

Bà Hà Thị Them, thôn Bản Roọc, xã Thạch Đạn, huyện Cao Lộc là một trường hợp điển hình. Dù đã bước sang tuổi 60 và bộn bề với công việc đồng áng, bà Them vẫn đều đặn vào các buổi tối thứ hai, thứ tư, thứ sáu hằng tuần, cùng những người hàng xóm trong thôn đến lớp học chữ. Bà Them chia sẻ: Tôi không biết chữ nên mỗi khi đi làm giấy tờ rất vất vả, toàn phải điểm chỉ, nhiều lúc thấy xấu hổ lắm. Các con gọi điện về, tôi chỉ biết nghe thôi, không biết nhắn tin lại. Giờ có lớp học này, tôi mừng lắm, quyết tâm đi học để biết chữ, không còn phải nhờ người khác nữa." Khát vọng tự chủ, không còn phụ thuộc vào người khác trong những việc đơn giản nhất của cuộc sống đã trở thành động lực mạnh mẽ đưa bà đến lớp.

Cũng với nỗi e ngại ban đầu, bà Lăng Thị Chờ, một học viên tại thôn Khau Mu, xã Thống Nhất, huyện Lộc Bình, nay lại là một trong những tấm gương điển hình của sự kiên trì. Bà từng là người ngại ngùng, không dám đi học vì sợ bị cười chê. Thế nhưng, nhờ sự động viên của thầy cô và nhận thức được lợi ích thiết thực của con chữ, bà đã vượt qua chính mình. Bà Chờ không giấu được niềm hạnh phúc kể: Từ khi tham gia lớp học XMC, tôi đã có thể đọc được báo, xem tin tức trên điện thoại, biết đọc những cảnh báo về lừa đảo để phòng tránh. Dù vẫn còn chậm nhưng tôi rất hạnh phúc. Tôi biết ơn các thầy cô vô cùng, nhờ các thầy cô mà cuộc sống của tôi đã thay đổi rất nhiều, đi đâu tôi cũng tự tin hơn." Câu chuyện của bà Chờ cho thấy, con chữ không chỉ là phương tiện giao tiếp mà còn là chìa khóa mở ra cánh cửa tiếp cận thông tin, bảo vệ bản thân và nâng cao sự tự tin trong cuộc sống hàng ngày.

Những người học viên như bà Them hay bà Chờ phải đối mặt với không ít khó khăn trong quá trình tiếp thu kiến thức. Khả năng ghi nhớ giảm sút theo tuổi tác, sự khác biệt về trình độ trong cùng một lớp học, hay việc dễ quên kiến thức nếu không được luyện tập thường xuyên, đều là những trở ngại lớn. Thậm chí, nhiều người còn phải gác lại công việc đồng áng, việc nhà để đến lớp, thể hiện sự ưu tiên cao độ cho việc học. Sự hiện diện đều đặn của họ trên những chiếc ghế cũ kỹ, dưới ánh đèn yếu ớt của nhà văn hóa thôn, không chỉ là hình ảnh về sự cần cù mà còn là minh chứng cho khát vọng cháy bỏng được đổi thay, được tự mình làm chủ cuộc sống. Mỗi nét chữ họ nắn nót, mỗi phép tính họ tập luyện không chỉ là sự tiếp thu kiến thức mà còn là sự vượt lên chính mình, vượt lên hoàn cảnh để "thắp sáng" tương lai.

Thời gian qua, để nâng cao chất lượng giảng dạy, ngành GD&ĐT tỉnh cũng đặc biệt chú trọng đến công tác bồi dưỡng, nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ cho đội ngũ giáo viên trực tiếp giảng dạy các lớp XMC. Các lớp tập huấn chuyên sâu về phương pháp giảng dạy đặc thù cho người lớn tuổi, người dân tộc thiểu số, cũng như việc ứng dụng công nghệ thông tin vào quá trình dạy học được tổ chức thường xuyên.

Với sự tâm huyết của giáo viên, sự nỗ lực của người học, sự quan tâm của các cấp, ngành đặc biệt là ngành GD&ĐT, công tác XMC tại tỉnh Lạng Sơn đã đem lại những kết quả tích cực. Từ năm 2022 đến nay, toàn tỉnh đã tổ chức được 140 lớp XMC, riêng năm 2024 có 62 lớp với hơn 3.000 học viên và trên 200 cán bộ, giáo viên tham gia giảng dạy. Tính đến hết năm 2024, tỷ lệ người dân trong độ tuổi 15 đến 60 biết chữ mức độ 1 đạt 99,31%, tăng 0,19% so với năm 2023; mức độ 2 đạt 97,22%, tăng 0,76% so với năm 2023. Đây là những con số cho thấy sự vượt bậc của Lạng Sơn so với các tỉnh miền núi khác như Hà Giang, Bắc Kạn, Sơn La,Lào Cai... Điều quan trọng hơn cả chính là nhiều học viên sau khi tham gia các lớp XMC đã biết đọc, biết viết, biết tính toán cơ bản. Họ tự tin hơn trong giao tiếp, có thể đọc thông tin, biển báo, tự mình mua bán, giao dịch...

Mặc dù đã đạt được những kết quả đáng khích lệ, ngành GD&ĐT tỉnh vẫn xác định công tác XMC là một hành trình lâu dài, đòi hỏi sự kiên trì, bền bỉ và sự chung tay của toàn xã hội.

Ông Đặng Hồng Cường, Phó Giám đốc Sở GD&ĐT tỉnh, nhấn mạnh: XMC là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của ngành GD&ĐT. Tuy nhiên, hành trình này vẫn còn không ít thách thức. Tỷ lệ tái mù chữ vẫn là một vấn đề đáng quan ngại, đòi hỏi cần có những giải pháp đồng bộ và hiệu quả để duy trì kiến thức cho người dân sau khi đã biết chữ. Bên cạnh đó, nhận thức về tầm quan trọng của việc học tập ở một bộ phận người dân, đặc biệt là ở vùng sâu, vùng xa, vẫn còn hạn chế, đòi hỏi công tác tuyên truyền, vận động cần được thực hiện một cách thường xuyên và sâu rộng hơn nữa".

Trong thời gian tới, Sở GD&ĐT sẽ tiếp tục tăng cường chỉ đạo, đầu tư nguồn lực, đa dạng hóa các hình thức học tập linh hoạt, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin để mở rộng cơ hội tiếp cận giáo dục cho mọi người dân. Đồng thời, tỉnh cũng chú trọng nâng cao chất lượng đội ngũ giáo viên, tăng cường sự phối hợp giữa ngành GD&ĐT với các sở, ban, ngành và cộng đồng để công tác XMC đạt được hiệu quả bền vững, góp phần xây dựng một xã hội học tập, công bằng và phát triển toàn diện.

Hành trình mang "ánh sáng" tri thức đến vùng cao Lạng Sơn chưa bao giờ là con đường dễ dàng, mà thực sự là một cuộc chiến dài hơi và thầm lặng. Đó là “cuộc chiến” với những "bức tường" vô hình, từ địa hình hiểm trở, định kiến xã hội, cho đến gánh nặng mưu sinh. Ở những nơi “bóng tối” mù chữ còn bao phủ, mỗi "con chữ" được thầy cô giáo “gieo” không đơn thuần là nét mực trên trang giấy, mà là một kỳ tích được đánh đổi bằng mồ hôi và nước mắt.

Với quyết tâm cao và những giải pháp hiệu quả đang được triển khai, Lạng Sơn đang từng bước hiện thực hóa mục tiêu xây dựng một xã hội học tập, công bằng và phát triển bền vững. Những nỗ lực "thắp sáng" tri thức không chỉ mang lại cơ hội đổi đời cho hàng nghìn người dân mà còn góp phần củng cố an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội và kiến tạo một tương lai tươi sáng cho vùng đất biên cương này, khẳng định giá trị cốt lõi: tri thức không chỉ là "ánh sáng cuối con đường" mà còn là ngọn đuốc dẫn lối cho sự tự chủ, năng lực và phát triển bền vững của cộng đồng.