Tăng thuế thuốc lá: Bài học từ quốc tế và những cân nhắc cho Việt Nam

Dự thảo Luật thuế tiêu thụ đặc biệt đang được xem xét có nội dung tăng mạnh thuế thuốc lá. Tuy nhiên, kinh nghiệm quốc tế cho thấy tăng thuế đột ngột có khả năng không mang lại hiệu quả như mong muốn.

Tại Kỳ họp thứ 8, Quốc hội khóa XV đang diễn ra, Dự thảo Luật thuế tiêu thụ đặc biệt được đưa ra thảo luận. Trong dự thảo này, có hai phương án về tăng thuế tiêu thụ đặc biệt với các sản phẩm thuốc lá.

Theo đó, dự thảo giữ nguyên tỷ lệ thuế suất hiện hành 75% và cộng thêm phần thuế tuyệt đối là 2.000 đồng/bao ở phương án 1 và 5.000 đồng/bao ở phương án 2, sau đó tiếp tục tăng hàng năm, hướng đến mục tiêu tăng thuế tuyệt đối tới 10.000 đồng/bao vào năm 2030.

Bài học từ quốc tế

Tăng thuế tiêu thụ đặc biệt là chính sách sử dụng công cụ kinh tế với chủ đích điều chỉnh hành vi của người tiêu dùng, giảm tiêu thụ thuốc lá, thúc đẩy các đơn vị sản xuất nâng cấp sản phẩm lên phân khúc cao hơn và đảm bảo giá trị thu ngân sách. Tuy nhiên, theo các chuyên gia, nếu mức tăng và lộ trình không phù hợp sẽ tạo cú sốc lớn, kéo theo cả những tác động tiêu cực.

Ông Pankajkumar, Giám đốc điều hành Trung tâm Nghiên cứu và Thông tin Dữ liệu Đo lường Malaysia cho hay hai quốc gia có những nét tương đồng về các hoạt động kinh tế, trong đó có vấn đề kinh doanh thuốc lá.

Theo ông Pankajkumar, Malaysia đã và đang chứng kiến sự thay đổi rất nhanh liên quan đến ngành thuốc lá. Hiện, Malaysia là quốc gia có tỷ lệ hút thuốc cao. Do đó, một trong những phương án mà Chính phủ đưa ra để giải quyết tình trạng này là tăng thuế để khiến thuốc lá trở nên đắt đỏ hơn.

“Trong giai đoạn 2014-2015, Chính phủ đã tăng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với thuốc lá. Thuế tiêu thụ đặc biệt tại Malaysia được tính 220 ringgit trên 1.000 điếu thuốc và mức thuế đã tăng gần gấp đôi, lên 400 ringgit trên 1.000 điếu thuốc vào năm 2015. Điều này khiến giá thuốc lá hợp pháp cũng tăng đột ngột 40-50%. Khi thuốc lá hợp pháp trở nên rất đắt tiền, đặc biệt đối với nhóm thu nhập thấp - đây là nhóm có tỉ lệ người hút thuốc khá cao, dẫn đến số lượng hàng nhập lậu vào Malaysia ngày càng gia tăng để đáp ứng cho nhu cầu của người tiêu dùng,” ông Pankajkumar cho biết.

Ngoài ra, ông Pankajkumar còn cho hay giá bán lẻ của thuốc lá lậu (không chịu bất kỳ loại thuế nào) luôn thấp hơn rất nhiều so với giá bán lẻ của thuốc lá hợp pháp trên thị trường Malaysia. Trước khi tăng thuế, buôn lậu thuốc lá đã là vấn đề nan giải tại quốc gia này. Sau đó, mức thuế tăng vọt tiếp tục đẩy tình trạng thuốc lá bất hợp pháp tăng “phi mã.” Cụ thể là cuối năm 2020, gần 2/3 tổng số thuốc lá bán ở Malaysia là hàng bất hợp pháp hoặc buôn lậu.

Về vấn đề này, báo cáo của Công ty Kiểm toán PwC Việt Nam chia sẻ sau khi Chính phủ Malaysia tăng thuế vào giai đoạn 2014-2015, sản lượng thuốc lá hợp pháp giảm 55% chỉ sau 5 năm kể từ năm 2014 và thuốc lá lậu chiếm 65% thị phần vào năm 2020. Điều này đã gây thất thoát 5,1 tỷ ringgit tiền thuế đồng thời thu ngân sách sau tăng thuế đã giảm so với thời điểm trước tăng thuế (trong khi đó tổng lượng tiêu thụ thuốc lá lại tăng 5% sau khi tăng thuế) và 3 nhà sản xuất thuốc lá lớn đã đóng cửa các nhà máy tại quốc gia này.

Trong thời gian qua, Chính phủ Malaysia đã nỗ lực đưa ra các biện pháp nhằm giảm tỷ lệ buôn bán thuốc lá bất hợp pháp bằng cách áp đặt các điều kiện mới, đặc biệt là liên quan đến kiểm soát biên giới cũng như các trạm kiểm soát.

Khi nói về các biện pháp này, ông Pankajkumar cho hay thực tế đã chứng minh các biện pháp này giúp kiểm soát thuốc lá lậu nhưng không đáng kể. Con số được thống kê vào tháng 5/2024 cho thấy tỷ lệ thuốc lá bất hợp pháp trên thị trường giảm xuống ở mức 54,8%.

“Tuy nhiên, mức giảm tỷ lệ buôn lậu thuốc lá từ mức cao 63,8% xuống còn 54,8% như hiện nay tại Malaysia quá nhỏ. Mặc dù Chính phủ nước đã không tăng thuế trong một thời gian kể từ năm 2015, nhưng tỷ lệ buôn bán thuốc lá bất hợp pháp ở Malaysia vẫn khá cao, ở mức trên 50%. Điều đó có nghĩa là cứ hai bao thuốc lá được bán ở Malaysia thì có một bao là hàng bất hợp pháp hoặc hàng lậu,” ông Pankajkumar chia sẻ.

Theo vị chuyên gia đến từ Malaysia, ngoài việc không phải trả bất kỳ loại thuế nào, mức độ an toàn hay hàm lượng tar-nicotine của thuốc lá bất hợp pháp cũng không được kiểm soát, gây ra mối quan ngại rất lớn cho sức khỏe người dùng.

Trong buổi họp tổ ngày 22/11 về dự án Luật tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi) trong chương trình Kỳ họp thứ 8, Quốc hội khóa XV, Đại biểu Quốc hội Nguyễn Mạnh Hùng (Đoàn Cần Thơ) cũng cho rằng mức tăng như dự thảo hiện nay sẽ tác động rất lớn đến thị trường, ảnh hưởng đến sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp đồng thời khiến việc buôn lậu thuốc lá tăng lên, trong khi việc ngăn chặn tình trạng này còn nhiều khó khăn.

“Việc giá thuốc lá trong nước tăng cao không những không làm giảm mức tiêu thụ mà còn làm tình trạng buôn lậu tăng hơn vì nhu cầu mua thuốc giá rẻ chuyển từ thuốc lá trong nước sang thuốc lá lậu. Hơn nữa, nếu trường hợp thuốc lá lậu tăng lên thì rất nhiều khoản không thu được, ví dụ như thuế nhập khẩu, thuế giá trị gia tăng, phí môi trường…. Mặt khác, lượng tiêu thụ trên thị trường sẽ giảm đi do giá bán tăng lên và ảnh hưởng đến nguồn thu của ngân sách Nhà nước,” Đại biểu Nguyễn Mạnh Hùng nêu quan điểm.

Tác động sâu rộng đến kinh tế-xã hội

Ngoài ra, ông Pankajkumar cho biết thêm một số nhà sản xuất thuốc lá tại Malaysia đã lần lượt ngừng hoạt động do các biện pháp thuế quá mạnh tay của Chính phủ nước này. Điều này khiến cho người lao động trong ngành thuốc lá mất việc làm. Đồng thời, Malaysia bắt đầu nhập khẩu thuốc lá để bù vào số lượng hao hụt.

Tương đồng với quan điểm này, Đại biểu Quốc hội Nguyễn Văn Thân, Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp Nhỏ và Vừa Việt Nam cũng từng cho rằng cần có những nghiên cứu cụ thể về mức sống của người dân khi tăng thuế tiêu thụ đặc biệt.

Cụ thể, ông Thân nhấn mạnh có rất nhiều hộ dân vùng dân tộc thiểu số tại các vùng trồng nguyên liệu, không thể ngay lập tức bỏ cây trồng, phải tính đến sinh kế của họ, cũng như cho các doanh nghiệp có thời gian điều chỉnh hoạt động sản xuất kinh doanh. Theo vị Đại biểu này, mức sống của người lao động trong ngành thuốc lá chắc chắn sẽ bị ảnh hưởng nếu thuế tiêu thụ đặc biệt tăng cao đột ngột. Bên cạnh đó, những hộ kinh doanh và những doanh nghiệp vừa và nhỏ thuộc chuỗi cung ứng đều sẽ chịu ảnh hưởng. Vì vậy, ông kiến nghị cần có lộ trình hợp lý hơn để các bên liên quan có đủ thời gian chuyển đổi.

Bên cạnh câu chuyện sinh kế, các chuyên gia cho rằng việc tăng thuế đột ngột dẫn đến tăng mạnh thuốc lá lậu còn tác động đến Chính phủ vì gây ra thất thu ngân sách và đây là vấn đề nghiêm trọng.

Ông Pankajkumar đưa dẫn chứng Chính phủ Malaysia đã mất nguồn thu từ thuốc lá, cả thuế tiêu thụ đặc biệt cũng như thuế thu nhập doanh nghiệp.

“Dựa trên tính toán của chúng tôi, Chính phủ có thể đã thất thu khoảng 5 tỷ ringgit thuế do sự gia tăng của thuốc lá lậu sau khi thuế tăng quá cao. Điều này cũng gây khó khăn cho Chính phủ vì đất nước sẽ phải chi nhiều hơn cho chi phí chăm sóc sức khỏe. Tất cả những điều đó đều tác động tiêu cực đến chi tiêu của Chính phủ,” ông Pankajkumar cho hay.

Những phân tích trên của các chuyên gia và các đại biểu Quốc hội cho thấy thay vì tăng cao và đột ngột như các phương án đang đề xuất, chính sách đưa ra cần cân nhắc mức tăng thuế thuốc lá vừa phải với lộ trình phù hợp để các doanh nghiệp và các bên liên quan có thời gian điều chỉnh hoạt động đầu tư, sản xuất-kinh doanh, đồng thời giảm thiểu cơ hội cho buôn lậu thuốc lá tăng mạnh khiến số thu ngân sách và tỷ lệ giảm sử dụng thuốc lá không như kỳ vọng. Bởi, một khi các tác động tiêu cực xảy ra với các bên liên quan, bao gồm Chính phủ, doanh nghiệp, nông dân, hệ thống phân phối… thì rất khó để giải quyết trong một vài năm và đồng nghĩa Việt Nam có thể phải tốn thêm nhiều chi phí và nguồn lực trong thời gian dài để khắc phục các hệ lụy này./.