Nỗ lực bảo tồn tranh dân gian làng Sình của vùng đất Cố đô

Trải qua bao thăng trầm của thời gian với những lúc hưng thịnh, nhà nhà đều làm tranh, cũng có lúc đối diện nguy cơ mai một, nhưng người dân làng Sình vẫn cố gắng gìn giữ nghề mà tổ tiên để lại.

Với lịch sử hơn 400 năm, tranh dân gian làng Sình, phường Dương Nỗ, quận Thuận Hóa, thành phố Huế không chỉ được đánh giá cao về nghệ thuật tạo hình mà còn gắn liền với đời sống văn hóa tâm linh, trở thành nét văn hóa độc đáo của vùng đất Cố đô.

Để hồi sinh và phát triển dòng tranh dân gian truyền thống độc đáo này, chính quyền địa phương đang tích cực triển khai công tác truyền nghề cũng như quảng bá, gìn giữ nghề gắn với phát triển du lịch cộng đồng.

Độc đáo của tranh dân gian làng Sình

Mỗi dịp Tết đến, Xuân về, không khí làm tranh tại làng Sình lại rộn ràng hơn để phục vụ nhu cầu của người dân. Tranh làng Sình độc đáo từ mục đích sử dụng đến cách thức, kỹ thuật sáng tạo thành sản phẩm.

Theo nghệ nhân Kỳ Hữu Phước (truyền nhân thứ 9 của cụ tổ làng tranh), nghề làm tranh ở làng Sình đã tồn tại hàng trăm năm qua, sau khi thành lập làng không lâu thì nghề xuất hiện.

“Ông tổ” của làng cũng là người từ Bắc Ninh vào. Vì thế, tranh làng Sình có nhiều đặc điểm giống với tranh Đông Hồ đó là lối in tranh mộc bản, sử dụng giấy dó hoặc giấy mộc quét điệp và dùng nguyên liệu tự nhiên để tạo màu.

Tuy nhiên, hai dòng tranh này khác nhau về mục đích sử dụng. Tranh Đông Hồ dùng để trang trí, còn tranh làng Sình phục vụ nhu cầu tín ngưỡng, thờ cúng trong lễ cầu an, lễ giải hạn, dịp Tết và sẽ mang đi đốt sau khi cúng.

Tranh làng Sình có ba nhóm chính gồm: Tranh nhân vật, tranh đồ vật và tranh con vật, chủ yếu phục vụ nhu cầu thờ cúng. Trong đó, tranh nhân vật gồm hai bộ thế mạng và bổn mạng, chủ yếu là tranh tượng bà gồm tượng đế, tượng chùa, tượng ngang thường dùng dán trên bàn thờ quanh năm.

Ngoài ra còn có tranh vẽ hình đàn ông, đàn bà, tranh ông Điệu, ông Đốc và Tờ bếp dùng để hóa như hóa vàng. Tranh đồ vật chủ yếu vẽ hình áo quần, tiền, dụng cụ... Tranh con vật gồm một bộ gia súc, gia cầm và riêng một bộ 12 con giáp.

Tranh làng Sình hoàn toàn làm thủ công. Để hoàn thành một bức tranh, phải trải qua nhiều công đoạn gồm xén giấy, quét điệp, in tranh trên mộc bản, phơi tranh, pha màu, tô màu, cuối cùng là điểm nhãn.

Để tạo ra giấy in những bức tranh truyền thống, người dân làng Sình xuôi thuyền dọc phá Tam Giang về vùng cầu Hai, thị trấn Lăng Cô để cào điệp. Đây là loại sò có vỏ mỏng nhiều màu sắc.

Sò sau khi cào về giã thành bột, rồi trộn với hồ, sau đó phết hỗn hợp này hai lần lên giấy dó. Đây cũng là nét đặc trưng riêng biệt của dòng tranh dân gian ở làng Sình.

Đặc biệt, mỗi bức tranh làng Sình là một mộc bản hoàn chỉnh với những hoa văn, hình thù khác nhau, thường được làm từ gỗ mít, gỗ thị, có độ dày tương đối phù hợp với việc lưu giữ lâu dài.

Khi làm tranh, bản khắc gỗ chỉ giữ vai trò làm khuôn và in màu chính. Còn lại, người làm tranh phải tô những màu sắc khác lên các chi tiết theo nội dung của tranh.

Màu sắc chủ yếu trên tranh làng Sình là xanh dương, vàng, đơn, đỏ, đen, lục và được làm ra từ yếu tố thiên nhiên như sử dụng lá cây, tro bếp, hạt hòe, đá son, bột gạch...

Hiện nay, để thuận tiện và đỡ tốn kém, người làm tranh ở làng Sình đã chuyển sang sử dụng giấy công nghiệp, phẩm màu công nghiệp. Chính vì thế, mỗi bức tranh tạo ra là một sản phẩm riêng biệt từ chính đôi tay và cách phối màu của người nghệ nhân.

Tranh làng Sình có đường nét và bố cục mang tính thô sơ, chất phát nhưng rất sống động, màu sắc tươi sáng và thấm đẫm văn hóa xứ Huế. Hiện nay, cả làng có hơn 20 hộ làm tranh. Tranh thường được làm nhiều từ khoảng tháng 10 Âm lịch cho đến đầu tháng Giêng năm mới.

Bảo tồn nét văn hóa xứ Huế

Trải qua bao thăng trầm của thời gian với những lúc hưng thịnh, nhà nhà đều làm tranh, cũng có lúc đối diện nguy cơ mai một, nhưng người dân làng Sình vẫn cố gắng gìn giữ nghề mà tổ tiên để lại.

Đã gần bước qua tuổi 80, nhưng nghệ nhân Kỳ Hữu Phước vẫn say mê, miệt mài sáng tạo ra nhiều bản khắc với nhiều đề tài khác nhau. Qua đó, tranh dân gian làng Sình không chỉ dừng lại phục vụ cho mục đích thờ cúng trong dịp lễ Tết mà còn có thêm thể loại tranh trang trí, với các chủ đề như tranh Bát âm, tranh mùa màng, tranh sinh hoạt.

Hiện nay, căn nhà của Nghệ nhân Kỳ Hữu Phước đã trở thành điểm đến hấp dẫn, thu hút du khách tới tham quan, tìm hiểu và trải nghiệm công đoạn làm tranh.

Nghệ nhân Kỳ Hữu Phước chia sẻ đã có khoảng thời gian dài, nghề làm tranh làng Sình bị cấm vì cho rằng đây là sản phẩm mê tín dị đoan. Những mộc bản để in tranh bị tịch thu và tiêu hủy, người dân cũng dần dần "quay lưng" với làng nghề để mưu sinh.

Để gìn giữ nghề, ông đã thu gom, đào hầm chôn những mộc bản mà thế hệ trước để lại. Khi có chủ trương khôi phục lại nghề vẽ tranh truyền thống, ông đã vận động người dân và khắc thêm bản vẽ từ bản gốc còn giữ được để tặng lại các hộ trong làng.

“Tâm nguyện của tôi là mong muốn được truyền nghề cho lớp trẻ, để những thế hệ này tiếp tục gìn giữ nghề truyền thống của làng,” ông Phước nói.

Chủ tịch Ủy ban Nhân dân phường Dương Nỗ Nguyễn Văn Trai cho biết thời gian qua, cấp ủy, chính quyền địa phương đã có nhiều giải pháp nhằm bảo tồn và phát triển nghề làm tranh dân gian làng Sình, đồng thời tạo việc làm, nâng cao thu nhập cho bà con trên địa bàn. Trong đó, phường chú trọng ban hành nghị quyết chuyên đề về bảo tồn và phát triển nghề truyền thống; phối hợp với Trung tâm Giáo dục nghề nghiệp, Giáo dục thường xuyên và nghệ nhân Kỳ Hữu Phước mở nhiều lớp đào tạo nghề tranh dân gian làng Sình và vận động, khuyến khích các hộ dân hình thành các cơ sở nghề tranh dân gian kết hợp với hoạt động du lịch trải nghiệm, du lịch cộng đồng.

Ông Phạm Công Khai, chủ cơ sở tranh dân gian làng Sình Mộc Huy, phường Dương Nỗ, thành phố Huế cho biết sau khi tham gia các lớp học nghề về tranh dân gian làng Sình, ông đã mạnh dạn mở cơ sở nghề với mong muốn người dân và du khách trong và ngoài nước được tận tay trải nghiệm những công đoạn in tranh, tô màu; từ đó góp phần lan tỏa nét độc đáo của tranh dân gian làng Sình đi khắp thế giới.

Người dân làng Sình đang từng ngày nỗ lực để gìn giữ tinh hoa và khẳng định sức sống của dòng tranh dân gian truyền thống trong cuộc sống hiện đại, góp phần lan tỏa nét văn hóa truyền thống Huế hòa mình vào dòng chảy văn hóa của nhân loại./.