Góc nhìn giáo dục: Một nghề được tôn xưng là thầy

Việc học hành ở trên thế gian này, kể cả Đông lẫn Tây, đã có từ rất lâu. Với truyền thống trọng chữ, nên các nhà nho Việt thường nhắc đi nhắc lại câu của Khổng Tử, một trong những nhà giáo vĩ đại của nhân loại.

Đại loại là, người mà không đi học thì rất khó biết được lẽ phải (nhân bất học bất tri lý). Ngôi trường làng đầu tiên của nước Việt cổ thì sử sách chưa thấy chép, nhưng trường đại học đầu tiên của người Việt thì luôn được nhiều thế hệ trí thức Việt trân trọng xác tín. Đó là Văn Miếu-Quốc Tử Giám được xây dựng từ thời Lý thế kỷ 11 (khoảng năm 1070-1076). Hiển nhiên, lịch sử khoa cử ở ta vốn dĩ đã lâu đời và là một truyền thống văn hóa đáng để người Việt tự hào.

Trong mọi cấp học từ thấp đến cao thì mối quan hệ giữa thầy và trò luôn được quan tâm nhất. Có thể nói, phần lớn nền văn minh nhân loại đã được xây dựng từ công sức của những người trò tài năng chăm học và những bậc thầy minh triết biết dạy học. Họ thường là những nhà đạo đức lớn, những khoa học gia hàng đầu hoặc những chính trị gia lỗi lạc. Ở họ luôn rừng rực cháy một nỗi khát khao hướng tới chân, thiện, mỹ. Vì thế với họ, một nền giáo dục chân chính luôn thấm đẫm một tinh thần dâng hiến quên mình cho đồng loại, một tinh thần vị tha nhân văn nhân bản. Văn hiến nước Việt được hình thành từ nhiều nguồn, và một nguồn lớn là truyền thống tôn sư trọng đạo. Cứ nhìn cách cư xử chân thành, kính trọng của biết bao nhiêu thế hệ học trò với người thầy vĩ đại Chu Văn An của mình thì biết.

Bởi sâu xa trong trái tim những người chân thành hiếu học, luôn lồng lộng hình ảnh của một hoặc vài người thầy vô tư, uyên bác. Vào thời văn hiến của nước Việt đang cao, vị trí của người thầy chỉ sau có vua và trên cả những bậc sinh thành. Theo nếp cũ, chiều muộn mồng Một hoặc sáng sớm mồng Hai Tết, học sinh thường đến thăm viếng thầy. Trò tuy thành danh (đa phần ở hoạn lộ), khi xênh xang về Tết thầy cũ thì chẳng cần có biển “hạ mã”, cũng biết điều mà giấu ngựa, giấu kiệu vào một xó nào đấy rồi khúm núm đi bộ tới vấn sư. Bây giờ ô tô nhiều, cảnh này đã thất truyền, cố chỉ thấy lác đác ở trong tranh dân gian Đông Hồ.

Chính vì thế mà cho trẻ con đi học không bao giờ chỉ là học lấy chữ. Có một dạo dài ở ta, nhiều trường đã cho treo lại một khẩu hiệu tưởng như đã cũ: “Tiên học lễ, hậu học văn”. Vấn nạn bằng cấp bây giờ đang tràn lan, chính là hệ lụy của việc nhầm tưởng hiếu học là hiếu chữ. Sự cao thượng hiếu học không có chỗ cho sự tầm thường hiếu danh.

Khi chữ đã bị tha hóa thì nó dễ có màu của tiền. Nhiều học trò thông minh sáng mắt khi nhìn thấy màu đấy thì hốt hoảng ra sức lèn chữ, tích chữ cho thật đầy óc, cho thật chật bụng. Họ a dua theo vẻ ngoài những đại nhân hiếu học, cũng miệt mài tự treo tóc lên xà nhà để khỏi ngủ gật mà nuốt chữ. Rồi lom khom đi bắt đom đóm thay đèn, cố trợn hết lờ mờ cả mắt mà ngốn chữ. Những người thân tầm thường xung quanh hào hứng cổ vũ, ai nấy đều âm thầm hớn hở, ích kỷ nghĩ tới ngày nhà mình sẽ vinh, thân mình sẽ phì.

Nói một cách nghiêm túc, bọn trẻ đi học là để thành người, tất nhiên chữ “Người” phải viết hoa. Trong cuộc đời của tất cả học trò nên Người, luôn có một hoặc vài vị Thầy. Thoạt kỳ thủy, nghề làm thầy là đặc quyền, rồi thành độc quyền của đàn ông. Nói chung ở các nước châu Á, lúc chưa có những cuộc cách mạng dân chủ hoặc những phong trào đòi bình đẳng nữ quyền thì vô cùng hiếm thuật ngữ “cô giáo”. Cái mà được gọi là “sư nương” chẳng qua cũng chỉ là vợ của sư phụ. Tuy nhiên, có những sư nương tuyệt vời về mọi phương diện, nhất là đạo đức. Có phải vậy chăng mà từ đáy lòng, nhiều thế hệ học trò Việt hiện đại luôn coi cô giáo như mẹ hiền, không cần biết lúc ấy là đang ở trường hay ngày ấy có phải là ngày 20-11. Chao ôi, coi học trò như con thì cũng có thể nhiều người làm được, nhưng sâu xa để học trò coi cô như mẹ thì ở cuộc đời này không phải lúc nào cũng có nhiều.

Nghề làm thầy tự nhiên như muối của đời, cái độ mằn mặn của nó nếu cố phải nếm cũng chỉ thấy đằm đặm lấp lánh trong vô vàn thế hệ học trò. Rất nhiều người thầy thanh đạm đã tự ví mình như một lái đò ngày ngày cần mẫn chở từng con người từ bờ bên này sang bến bên kia, cái bến có long lanh chứa một sự tự biết, tự hiểu để rồi tự trọng tự ngộ. Không phải ngẫu nhiên mà cho tới tận hôm nay ở ta, chỉ duy có nghề giáo và nghề thuốc vẫn được thiên hạ trân trọng tôn xưng gọi là thầy...