Giữ mạch nguồn ví, giặm xứ Nghệ trong đời sống hiện đại

Được UNESCO vinh danh là Di sản Văn hóa Phi vật thể đại diện của nhân loại (năm 2014) nhưng ví, giặm xứ Nghệ đang đứng trước thách thức của thời đại.

Dân ca ví, giặm xứ Nghệ không chỉ là những làn điệu mộc mạc, sâu lắng mà còn là hơi thở, linh hồn của mảnh đất và con người nơi đây.

Được UNESCO vinh danh là Di sản Văn hóa Phi vật thể đại diện của nhân loại (năm 2014) nhưng ví, giặm đang đứng trước thách thức của thời đại. Nhiều nghệ nhân, lớp trẻ, các câu lạc bộ, đoàn nghệ thuật ở Nghệ An đã và đang nỗ lực để mạch nguồn quý giá ấy không ngừng chảy, mãi ngân vang trong đời sống hiện đại.

Thế hệ trẻ yêu ví, giặm

Nửa tháng nay, lớp truyền dạy dân ca ví, giặm cho học sinh có năng khiếu trong cộng đồng do Trung tâm Nghệ thuật truyền thống tỉnh Nghệ An tổ chức luôn rộn rã thanh âm và tiếng cười. Trong 12 ngày tham gia khóa học, các em được hiểu hơn về những đặc điểm, tính chất làn điệu ví, giặm, thực hành làn điệu ví, giặm, làn điệu hò, làn điệu cải biên...

Từng đoạt giải ở nhiều cuộc thi hát dân ca ví, giặm của cấp tỉnh nhưng với niềm đam mê và tình yêu với ví, giặm, hai anh em Nguyễn Công Anh (14 tuổi) và Nguyễn Công Minh (9 tuổi), xã Kim Liên tiếp tục theo đuổi và học tập hát dân ca một cách nghiêm túc.

Tham gia lớp học, em được các nghệ nhân, giáo viên là những diễn viên chuyên nghiệp giảng dạy, từ đó hiểu sâu hơn tất cả làn điệu dân ca cổ cũng như cách hát ca khúc dân ca phát triển.

“Sau một thời gian học tập, em cảm thấy mình đã có những tiến bộ vượt bậc trong cảm thụ cũng như cách hát các làn điệu dân ca như, hò chuỗi, hò đắp đê, tứ hoa, giặm xẩm... Qua lời giảng dạy của các thầy cô, chúng em không chỉ được học tập kiến thức, kỹ năng biểu diễn mà còn cảm nhận sâu sắc giá trị của văn hóa truyền thống quê hương,” em Công Anh chia sẻ.

Yêu thích hát dân ca ví, giặm từ nhỏ, em Hoàng Trà My (16 tuổi) tham gia lớp học để hiểu sâu hơn về kỹ thuật của những làn điệu, cách hát làn điệu đó đúng tính cách nhân vật và nội dung tác phẩm.

Trà My chia sẻ, em cảm thấy hạnh phúc khi được đắm mình trong những thanh âm da diết, mặn mòi của những câu ca truyền thống. Em luôn tự hào và ý thức sâu sắc về trách nhiệm giữ gìn, phát huy vốn quý cha ông để lại. Vì vậy, em muốn truyền tình yêu khúc hát dân ca tới các bạn trẻ, để cùng nâng cao ý thức, trách nhiệm trong bảo tồn và phát huy giá trị di sản dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh thông qua các hoạt động của Câu lạc bộ ở trường mà em đảm nhận. Về lâu dài, em muốn trở thành một nghệ sĩ chuyên nghiệp trong tương lai, Trà My bộc bạch.

Để bảo tồn và phát huy các giá trị di sản dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh, từ 4 năm nay, tỉnh Nghệ An mở lớp truyền dạy dân ca ví, giặm cho học sinh có năng khiếu trong các trường tiểu học và trung học cơ sở trên địa bàn. 36 học sinh tham gia lớp truyền dạy hôm nay được tuyển chọn từ 130 xã, phường trên địa bàn tỉnh. Đó là những học sinh thực sự đam mê và có năng khiếu với dân ca ví, giặm.

Việc tổ chức lớp truyền dạy năng khiếu dân ca ví, giặm nhằm hướng dẫn, truyền dạy cho học sinh có năng khiếu thuộc lứa tuổi từ Tiểu học đến Trung học phổ thông nắm được làn điệu cơ bản; tìm kiếm, định hướng đào tạo, bồi dưỡng năng khiếu tạo nguồn diễn viên cho các đơn vị nghệ thuật chuyên nghiệp và hạt nhân văn nghệ cho phong trào tại địa phương.

Dưới sự hướng dẫn tận tâm của các nghệ sỹ, giảng viên giàu kinh nghiệm và nhiệt huyết, các em được tiếp cận một cách bài bản, sinh động hệ thống làn điệu phong phú của dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh từ các làn điệu cổ như, Ví phường vải Trường Lưu, Ví đò đưa sông Lam, Giặm vè, Hò khoan đi đường, hò bơi thuyền, hò trên sông... đến những làn điệu cải biên Hát khuyên, Tứ hoa, Xẩm thập ân và các tác phẩm đặt lời mới mang giá trị nghệ thuật, tính giáo dục cao.

Nhạc sỹ Trần Quốc Chung, Giám đốc Trung tâm Nghệ thuật truyền thống tỉnh vui mừng bày tỏ, chỉ trong thời gian ngắn học tập, các em tự tin thể hiện những tiết mục có yêu cầu kỹ thuật và cảm xúc cao. Đây không chỉ là thành quả sau những ngày miệt mài học tập mà còn là minh chứng sống động cho khả năng tiếp nhận, sáng tạo và lan tỏa dân ca trong thế hệ trẻ. Những câu hát, lời ví, làn điệu xưa được các em làm mới bằng tâm hồn trong trẻo, tràn đầy yêu thương và sức sống tuổi trẻ. Đây cũng là tín hiệu đáng mừng cho tương lai của nghệ thuật truyền thống.

Bảo tồn, gìn giữ dân ca

Việc bảo tồn ví, giặm không chỉ dừng lại ở lưu giữ mà còn phát huy trong đời sống đương đại. Tại cộng đồng, các nghệ nhân trực tiếp truyền dạy cho con cháu, thế hệ trẻ trong gia đình, làng xóm, câu lạc bộ.

Nghệ nhân Nhân dân Võ Thị Hồng Vân, Chủ nhiệm Câu lạc bộ dân ca ví, giặm Ngọc Sơn, xã Xuân Lâm được nhiều người biết đến trong phong trào lan tỏa dân ca ví, giặm ở tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh. Những năm gần đây, chị mở nhiều lớp chiêu sinh các em nhỏ khắp vùng, miền để dạy hát dân ca. Các học viên của chị có thể là những em nhỏ mới 10 tuổi nhưng cũng có những em đã ở tuổi thanh, thiếu niên. Tất cả đều đến với lớp học của chị bằng sự say mê dân ca và tinh thần ham học hỏi. Thế nên, dù chỉ thời gian ngắn 10-15 buổi nhưng các em có thể nắm giữ nhiều làn điệu hò, ví, giặm của dân ca xứ Nghệ.

Theo Nghệ nhân Nhân dân Hồng Vân, để mở được lớp dạy hát dân ca, bản thân người truyền dạy phải có uy tín, kinh nghiệm truyền dạy, sức lan tỏa trong cộng đồng về khả năng hát và nắm giữ làn điệu. Với vai trò là Chủ nhiệm Câu lạc bộ, nghệ nhân Hồng Vân tự mày mò, sưu tầm làn điệu gốc, dàn dựng chương trình, nghiên cứu đạo cụ, dàn dựng cảnh cho tiết mục biểu diễn, tập hát cho thành viên...

Thời gian qua, các trường học ở Nghệ An đưa dân ca ví, giặm vào chương trình giáo dục ngoại khóa, hoạt động trải nghiệm tại trường học, giúp học sinh tiếp cận từ sớm và lan tỏa. Câu lạc bộ dân ca ví, giặm ở các địa phương cũng tổ chức sinh hoạt định kỳ, luyện tập, biểu diễn, giao lưu, truyền dạy cho cộng đồng. Tỉnh Nghệ An thường xuyên tổ chức liên hoan, hội diễn, chương trình biểu diễn dân ca ví, giặm tại địa phương, lễ hội truyền thống, sự kiện văn hóa. Từ đó, các đoàn nghệ thuật, câu lạc bộ dân ca có dịp học hỏi, giao lưu và trao đổi kinh nghiệm.

Trung tâm Nghệ thuật truyền thống tỉnh có nhiều giải pháp tiếp nối và phát triển ví, giặm trong bối cảnh hiện đại. Các nhà nghiên cứu, sưu tầm dành nhiều công sức để ghi chép, hệ thống hóa làn điệu, lời ca, góp phần lưu giữ di sản trên văn bản. Cùng với đó ứng dụng công nghệ, số hóa tư liệu về ví, giặm (ghi âm, ghi hình làn điệu, lời ca, tư liệu nghiên cứu).

Nghệ sỹ Ưu tú Tạ Dương, Trưởng phòng Nghiên cứu sưu tầm, Trung tâm Nghệ thuật truyền thống tỉnh cho biết, Trung tâm đang xây dựng các kênh truyền thông, mạng xã hội để quảng bá ví, giặm đến đông đảo công chúng, đặc biệt là giới trẻ. Trung tâm tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về nguồn gốc, giá trị và các biến thể của ví, giặm, từ đó xuất bản các tập sách lời ca, làn điệu, tài liệu nghiên cứu để phổ biến rộng rãi với công chúng. Nhà nước và các cấp chính quyền cần có chính sách khuyến khích, hỗ trợ tài chính cho nghệ nhân, câu lạc bộ dân ca và hoạt động bảo tồn.

Bên cạnh nỗ lực, quá trình bảo tồn ví, giặm đối mặt không ít thách thức. Đó là nguy cơ mai một do thế hệ nghệ nhân cao tuổi ngày càng ít đi, thế hệ trẻ ít mặn mà, kinh phí hoạt động, địa điểm luyện tập, trang phục, nhạc cụ...; sự thiếu hụt đội ngũ kế cận không chỉ là người hát mà còn thiếu người sáng tác, người nghiên cứu, người tổ chức hoạt động liên quan đến ví, giặm.

Bà Quách Thị Cường, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch cho biết, ví, giặm không chỉ là di sản của xứ Nghệ mà còn là tài sản văn hóa của nhân loại. Giữ gìn ví, giặm là giữ gìn bản sắc, tâm hồn của dân tộc. Ngành đang nghiên cứu, có lộ trình cụ thể để đưa dân ca ví, giặm thành sản phẩm du lịch nhằm lan tỏa giá trị của di sản./.