Gánh một nửa GDP, kinh tế tư nhân vẫn chỉ là “kép phụ”

Với hơn 940 nghìn doanh nghiệp và hơn 5 triệu hộ kinh doanh đang hoạt động, khu vực tư nhân đóng góp khoảng 50% vào GDP, tạo ra hơn 80% việc làm và là động lực thúc đẩy sự đổi mới và sáng tạo.

Sau gần bốn thập kỷ đổi mới, kinh tế tư nhân Việt Nam đã chứng kiến sự trỗi dậy mạnh mẽ, trở thành một trong những trụ cột quan trọng của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Với hơn 940 nghìn doanh nghiệp và hơn 5 triệu hộ kinh doanh đang hoạt động, khu vực tư nhân đóng góp khoảng 50% vào GDP, tạo ra hơn 80% việc làm và là động lực thúc đẩy sự đổi mới và sáng tạo.

Tuy nhiên, sự phát triển của khu vực này chưa thể hiện được sự lớn mạnh tổng thể, mà vẫn chỉ là những “mảnh ghép” rời rạc. Dù gánh vác một nửa "sức nặng" của nền kinh tế, kinh tế tư nhân lại phải đối mặt với nhiều rào cản, do đó chưa thể phát huy hết tiềm năng và chưa thực sự trở thành động lực dẫn dắt sự phát triển của đất nước.

Nhiều rào cản "ghìm chân" doanh nghiệp tư nhân

Kinh tế tư nhân Việt Nam đã có những bước tiến đáng kể từ thập niên 90 trở lại đây. Sự phát triển này được thể hiện rõ qua những con số ấn tượng. Theo thống kê, khu vực kinh tế tư nhân chiếm hơn 30% tổng thu ngân sách Nhà nước, nhiều doanh nghiệp đã vươn lên tầm cỡ khu vực và thế giới, khẳng định vị thế trên thị trường.

Tuy nhiên, kinh tế tư nhân vẫn còn nhiều hạn chế. Tiến sĩ, chuyên gia kinh tế Nguyễn Đình Cung đã chỉ ra một số vấn đề nổi cộm. Mặc dù khu vực này có đà phát triển khá nhanh, song số lượng doanh nghiệp còn chưa nhiều, mật độ doanh nghiệp còn rất thấp và phân bố không đồng đều theo địa phương, vùng kinh tế-xã hội và ngành kinh tế.

Cụ thể, hơn 70% doanh nghiệp tập trung ở Đồng bằng sông Hồng và Đông Nam Bộ. Mật độ doanh nghiệp trên 1.000 dân và trên 1.000 lao động ở nhiều địa phương còn rất thấp. Về phân bố theo ngành, khoảng 70% doanh nghiệp hoạt động trong các ngành công nghiệp chế biến, chế tạo, xây dựng, bán buôn, bán lẻ. Trong khi đó, số lượng doanh nghiệp trong các ngành dịch vụ chất lượng cao, giá trị gia tăng cao (logistics, công nghệ, y tế, giáo dục...) còn hạn chế. Đa phần doanh nghiệp tư nhân có quy mô siêu nhỏ, nhỏ và vừa. Tiềm lực tài chính và trình độ quản trị có hạn, năng lực công nghệ, đổi mới sáng tạo, năng suất lao động và hiệu quả hoạt động chưa cao. Thêm vào đó, tư duy kinh doanh thiếu tầm nhìn chiến lược, thiếu kết nối với các doanh nghiệp Nhà nước và doanh nghiệp FDI.

Trong nền kinh tế, tốc độ gia tăng số lượng doanh nghiệp đang hoạt động hàng năm không cao và đang có xu hướng giảm. Các mục tiêu về số lượng doanh nghiệp đã không đạt được và khoảng cách đến mục tiêu đặt ra đang ngày càng xa, khi mà tốc độ gia tăng số doanh nghiệp rút khỏi thị trường lại có xu hướng tăng cao, thậm chí vượt qua tốc độ gia nhập thị trường.

Lý giải cho những hạn chế trên, ông Cung chỉ ra những rào cản mà khu vực kinh tế tư nhân phải đối mặt. Đầu tiên là vấn đề nhận thức, với tư duy chưa đầy đủ về vị trí, vai trò của kinh tế tư nhân trong nền kinh tế cũng như chưa theo kịp yêu cầu phát triển. Điều này dẫn đến những vướng mắc về thể chế và pháp luật tồn tại lâu dài. Cụ thể là các quy định pháp luật còn chồng chéo, thiếu minh bạch, gây khó khăn cho doanh nghiệp trong quá trình hoạt động. Đặc biệt là quyền tài sản và quyền tự do kinh doanh chưa được bảo đảm đầy đủ, tạo ra tâm lý e dè, ngại rủi ro cho doanh nghiệp.

Tiến sĩ, chuyên gia kinh tế Nguyễn Đình Cung: "Đầu tiên là vấn đề nhận thức, với tư duy chưa đầy đủ về vị trí, vai trò của kinh tế tư nhân trong nền kinh tế cũng như chưa theo kịp yêu cầu phát triển."

Chính vì vậy, ông Cung nhấn mạnh khu vực kinh tế tư nhân luôn gặp khó khăn trong việc tiếp cận các nguồn lực trong xã hội. Khó khăn lớn nhất là việc tiếp cận nguồn vốn, đặc biệt là vốn tín dụng, do các yêu cầu về tài sản thế chấp, thủ tục phức tạp. Điều này dẫn đến những hạn chế trong việc tiếp cận công nghệ mới, hiện đại cũng như thiếu kinh phí đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D).

Một khó khăn cố hữu khác, đó là việc tiếp cận đất đai để mở rộng mặt bằng sản xuất và tình trạng thiếu hụt nguồn nhân lực chất lượng cao, có trình độ và tay nghề cao, đáp ứng yêu cầu của sự phát triển. Trong khi đó, các chính sách ưu đãi, hỗ trợ chưa thực sự hiệu quả và khó tiếp cận. Trên thị trường, chi phí kinh doanh đội lên cao từ các chi phí tuân thủ pháp luật cao, gánh nặng về chi phí không chính thức…

Bằng những con số biết nói, ông Đậu Anh Tuấn, Phó Tổng Thư ký, Trưởng ban Pháp chế Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) chia sẻ Báo cáo Chỉ số Năng lực cạnh tranh cấp tỉnh (PCI) 2024 với hơn 8.000 doanh nghiệp tư nhân đang hoạt động. Năm 2024, chất lượng xử lý thủ tục hành chính có dấu hiệu chững lại với gần 24% doanh nghiệp cho biết phải dành trên 10% thời gian để tìm hiểu và thực hiện quy định pháp luật; 22% doanh nghiệp phản ánh sự trùng lặp nội dung kiểm tra. Đặc biệt, chỉ có 51% doanh nghiệp hoàn tất thủ tục đất đai trong 2 năm qua không gặp vướng mắc; 68% doanh nghiệp thực hiện thủ tục hành chính về đất đai cho biết nguyên nhân lớn nhất là thời gian giải quyết kéo dài quá quy định; thủ tục xác định giá trị quyền sử dụng đất mất nhiều thời gian; 51% phản ánh cán bộ tiếp nhận không hướng dẫn chi tiết; 49% cho rằng quy trình giải quyết không đúng nội dung văn bản/quy định; 41% cho biết giá đất thực tế khác biệt khung giá quy định. Thêm vào đó, 37% doanh nghiệp trả chi phí không chính thức. Cụ thể, tỷ lệ doanh nghiệp trả chi phí không chính thức cho cán bộ thanh tra, kiểm tra lên đến 28%, thực hiện thủ tục kinh doanh có điều kiện lên gần 55%, về thủ tục đất đai là khoảng 50%, trong đấu thầu công ở địa phương là 28,6%.

Ngỡ ngàng vượt khỏi định kiến “con buôn”

Bà Nguyễn Thị Trà My, Tổng giám đốc Tập đoàn PAN, nhấn mạnh một hành trình "lột xác" từ những "con buôn" bị xem thường đến những người kiến tạo đóng góp cho sự phát triển của đất nước.

Mặc dù nhịp sống thời đại luôn hối hả, nhưng với những doanh nhân khởi sự từ trước những năm 90 dường như đâu đó vẫn luôn lưu lại một vài “mảnh hồi ức” của một thời từng bị xem thường và một chặng đường vượt qua những gánh nặng của quá khứ viết nên “một chương mới,” trở thành những nhân tố không thể thiếu để xây dựng tương lai của quốc gia. Công cuộc đó không chỉ là câu chuyện về sự đổi mới trong kinh doanh, mà còn là hành trình đầy xúc động của niềm tin, sự kiên trì và khát vọng cống hiến.

"Trước năm 1988, người dân gọi chúng tôi là ‘con buôn’. Những doanh nhân khi đó với bao ước mơ và hoài bão, song luôn phải đối diện với ánh mắt nghi ngại, những rào cản vô hình," - bà My mở đầu một cách chân thật.

"Đến nay, công việc của chúng tôi vẫn là buôn cá, buôn tôm, buôn gạo, buôn mắm... Song, thực sự là vỡ òa! Nghị quyết 68 ra đời với những điều kiện kinh doanh thông thoáng, những ưu đãi hiếm có. Đặc biệt, Nghị quyết không chỉ là sự công nhận về mặt pháp lý, mà còn là ‘liều thuốc’ xoa dịu bao nhiêu năm tháng vất vả của những người doanh nhân trên thương trường. Với tôi, niềm tin được thắp sáng như một ngọn lửa đã bắt đầu bùng cháy,” bà My chia sẻ.

Nhớ lại thời điểm năm 1995 khi còn làm đại diện cho một công ty của Áo tại Việt Nam, bà My cho biết khi nhận được Giấy phép đầu tư và mở ra với những dòng nội dung ưu đãi còn nhiều hơn cả những thông tin về công ty. Cụ thể là những ưu đãi về thuế, về thời gian, về thuê đất… (dài đến hai trang giấy). Theo bà, đây quả là những "mảnh đất màu mỡ" cho “hạt giống” - doanh nghiệp nước ngoài bén rễ. Thật sự sau đó, công ty này đã rất thành công và kết quả ấy phần lớn là nhờ vào những "món quà" đến từ chính sách.

Đến nay, bà My nhấn mạnh Nghị quyết 68 là một "cú hích" quan trọng. Những ưu đãi, những thay đổi về chính sách như trên đã đến với các doanh nghiệp tư nhân trong nước. Đây sẽ là cơ hội để tạo ra những sản phẩm chất lượng cao vươn ra thế giới. Là đại diện doanh nghiệp trong ngành nông nghiệp, bà My xúc động nói: "Chúng tôi có quyền được tiếp tục mở rộng ruộng đất với giấc mơ đầu tư lớn. Khi có niềm tin rồi, chúng tôi sẽ dám chơi và chơi lớn hơn. Tôi rất thích nói đến niềm tin, với tôi là thứ nhất. Đó là niềm tin với những giá trị bền vững, là khát vọng về sự cống hiến. Trên thực tế, chúng ta có không ít những chủ doanh nghiệp ở độ tuổi 70, 80 vẫn miệt mài với công việc kinh doanh. Bởi, họ có niềm tin mãnh liệt là cống hiến và đóng góp vào sự phát triển của đất nước.”

Bà Nguyễn Thị Trà My, Tổng giám đốc Tập đoàn PAN: "Khi có niềm tin rồi, chúng tôi sẽ dám chơi và chơi lớn hơn. Tôi rất thích nói đến niềm tin, với tôi là thứ nhất."

Là một doanh nhân đã bước vào nền kinh tế trên 30 năm, bà Nguyễn Thị Nga, Phó chủ tịch thường trực Hội Doanh nhân tư nhân Việt Nam, Chủ tịch Tập đoàn BRG cũng bày tỏ rất vui mừng, phấn khởi khi đón nhận những tư tưởng mới mẻ, đột phá trong Nghị quyết 68 của Bộ Chính trị. Theo bà, Nghị quyết đã nhìn thẳng vào khối kinh tế tư nhân, từ những đóng góp to lớn vào GDP, thu ngân sách, tạo việc làm… cho đến những tồn tại cố hữu, nguyên nhân và giải pháp.

Theo bà Nga, sự ưu đãi, khuyến khích dành cho khối FDI trong vài thập kỷ qua đã khiến cho khối kinh tế tư nhân trong nước bị mất sức cạnh tranh và nguy cơ bị đánh bại ngay trên sân nhà. Bà cũng nhấn mạnh mặc dù các doanh nghiệp FDI đang chiếm 2/3 tỷ trọng xuất khẩu, tuy nhiên hoạt động của họ phần nhiều vẫn là công đoạn gia công, lắp ráp mang lại giá trị gia tăng thấp, ưu tiên khai thác nguồn lao động giá rẻ hơn là mở rộng và phát triển hoạt động kinh doanh cốt lõi tại Việt Nam.

Do vậy, bà Nga tin tưởng Nghị quyết 68, cùng với các Nghị quyết “thức thời” khác trong thời gian qua (như Nghị quyết 57 về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia; Nghị quyết 59 về hội nhập quốc tế trong tình hình mới; Nghị quyết 66 về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới) đã mang lại động lực, nguồn cảm hứng và niềm tin lớn lao cho giới doanh nhân trong phát triển kinh doanh, góp phần phát triển đất nước và thực hiện trách nhiệm xã hội.

Bên cạnh đó, ông Nguyễn Duy Hưng, Chủ tịch Ủy ban quản trị của Tân Hiệp Phát chia sẻ những góc nhìn sâu sắc về vai trò của doanh nghiệp tư nhân và những chiến lược để vươn tầm. Theo ông, mục tiêu xây dựng, phát triển doanh nghiệp nội địa không chỉ hướng đến từng doanh nghiệp đơn lẻ và làm giàu cho từng doanh nhân. Mục tiêu lớn là đóng góp vào sự phát triển của quốc gia, từ đó đảm bảo sự tự lực, tự cường về kinh tế, bảo đảm quốc phòng, an ninh. Do đó, ông Hưng nhấn mạnh chính sách phát triển doanh nghiệp nội địa đã được nhiều quốc gia trên thế giới thực hiện. Do đó, việc học hỏi kinh nghiệm từ các quốc gia đi trước là vô cùng quan trọng.

Theo ông Hưng, Việt Nam và thế giới vẫn còn sự khác biệt giữa hệ thống tiêu chuẩn chất lượng, vì vậy cần thiết phải nâng cao chất lượng sản phẩm. Chuỗi giá trị toàn cầu có thể xâm nhập vào từng lĩnh vực và các doanh nghiệp nội địa có thể sẽ thua trên sân nhà nếu không nâng cao năng lực cạnh tranh. Tại một quốc gia, kinh tế tư nhân không chỉ là động lực chính để phát triển kinh tế qua các con số, kinh tế tư nhân còn lan tỏa tinh thần khởi nghiệp, tinh thần phụng sự.

Đến nay, kinh tế tư nhân đã được nhìn nhận với vai trò hết sức quan trọng trong sự phát triển của Việt Nam. Tuy nhiên, để khu vực này thực sự trở thành "đầu tàu" kinh tế cần có những thay đổi mang tính đột phá./.