Cuộc khai quật phù điêu Kala Núi Bà – Bảo vật quốc gia đầu tiên của Phú Yên

Bức phù điêu Kala được tìm thấy tại Núi Bà (huyện Tây Hòa, Phú Yên) vừa được công nhận là Bảo vật quốc gia.

Văn hóa Chăm từng giữ vai trò quan trọng tại miền Trung, góp phần tạo nên sự đa dạng văn hóa Việt Nam và thế giới. Phú Yên, một trong những khu vực có nhiều di tích Chăm, nổi bật với tháp Nhạn, thành Hồ và di tích Núi Bà. (Trong ảnh là tháp Nhạn tọa lạc ở TP Tuy Hòa)

Núi Bà thuộc huyện Tây Hòa, tỉnh Phú Yên, cao 60m, nằm sát bờ Nam sông Đà Rằng, đối diện thành Hồ. Đầu thế kỷ 20, nhà khảo cổ H. Pacmentier ghi nhận di tích đã đổ sụp, chỉ còn dấu tích tháp Chăm, trên nền tháp dựng lên chùa Bà. Ông liệt kê sáu hiện vật quan trọng, gồm tượng Phật đất nung, bia đá có chữ Chăm, tượng Laksmi, Siva, Ganesa và lá nhĩ chạm sư tử. (Ảnh: tư liệu)

Năm 1990, Viện Khảo cổ học phối hợp Bảo tàng Phú Yên khảo sát, phát hiện móng tháp vuông cạnh 8,6m, tường dày 2,3m, cùng nhiều vật liệu kiến trúc và tác phẩm điêu khắc. Năm 1993, khi thi công trụ điện, cuộc "khai quật chữa cháy" tiếp tục tìm thấy các hiện vật quý như Makara, Nandin, Garuda, Naga, phù điêu hoa sen, trụ nóc, tượng mặt người và đặc biệt là Kala. (ảnh: tư liệu)

Sau khi khai quật xong, phù điêu Kala Núi Bà được Bảo tàng tỉnh Phú Yên tiếp nhận vào năm 1993. Niên đại của Kala được xác định vào khoảng thế kỷ 14. (ảnh: tư liệu)

Theo hồ sơ trình Chính phủ phê duyệt Bảo vật quốc gia, phù điêu Kala là tác phẩm điêu khắc đá thời Champa, chất liệu đá Ryolit (một loại đá magma phun trào). Kích thước của Kala Núi Bà cao 60cm, rộng 44cm, dày 17cm. Trọng lượng 105,5 kg. Về đặc điểm tạo hình, phù điêu Kala được chế tác trên một khối đá hình lá nhĩ, đế bằng, đỉnh nhọn. Mặt phía trước thể hiện khuôn mặt Kala nhìn thẳng về phía trước.

Kala có miệng rộng, 8 răng chạm nổi to, dài, thò ra ngoài, bao gồm 2 răng nanh và 6 răng cửa; 2 răng nanh ở hai bên dài hơn và nhọn. Môi trên cong, râu xung quanh miệng dày, xếp thành từng đường thẳng. Hai bên miệng mỗi bên có 3 sừng ngắn mọc từ dưới lên.

Trong nghệ thuật Champa, Kala đại diện cho thần Siva – biểu tượng hủy diệt và tái tạo của Ấn Độ giáo, thể hiện sự tuần hoàn sinh - diệt. Đây là bảo vật có giá trị đặc biệt về tôn giáo, tín ngưỡng và kiến trúc Champa.

Sáng 1/4, UBND tỉnh tổ chức lễ công bố Quyết định của Thủ tướng Chính phủ công nhận Bảo vật quốc gia phù điêu Kala Núi Bà. Đây là 1 trong 33 hiện vật, nhóm hiện vật được công nhận bảo vật quốc gia theo Quyết định số 1712/QĐ-TTg, ngày 31/12/2024.