Chủ động phòng ngừa, ứng phó các đe dọa an ninh phi truyền thống phục vụ phát triển bền vững đất nước

Trước sự gia tăng cả về quy mô lẫn mức độ phức tạp của các mối đe dọa an ninh phi truyền thống như tội phạm xuyên quốc gia, an ninh mạng, biến đổi khí hậu, già hóa dân số hay dịch bệnh..., Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức mới mang tính toàn cầu. Trong cuộc trao đổi với Báo Quân đội nhân dân, Trung tướng, GS, TS Nguyễn Xuân Yêm, Viện trưởng Viện An ninh phi truyền thống, Trường Quản trị và Kinh doanh, Đại học Quốc gia Hà Nội đã phân tích các nguy cơ, nguyên nhân và nêu lên những giải pháp chiến lược để ứng phó hiệu quả với những thách thức này.

Phóng viên (PV): Ông đánh giá như thế nào về những đe dọa an ninh phi truyền thống đang nổi lên ảnh hưởng trực tiếp đến Việt Nam hiện nay? Đâu là những nguy cơ đáng lo ngại nhất trong thời gian tới?

Trung tướng, GS, TS Nguyễn Xuân Yêm: Các nguy cơ, thách thức và đe dọa an ninh phi truyền thống (gọi tắt là đe dọa) đang ngày càng tác động nghiêm trọng đến nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam. Đây không chỉ là vấn đề cấp bách trước mắt mà còn là thách thức thường xuyên, lâu dài, ảnh hưởng sâu rộng đến an ninh toàn cầu. Trong bối cảnh Việt Nam bước vào giai đoạn phát triển mới, các đe dọa này càng trở nên phức tạp và khó lường. Một số vấn đề nổi bật hiện nay bao gồm:

Thứ nhất, tội phạm xuyên quốc gia.

Trung bình mỗi năm, thế giới ghi nhận khoảng 500 triệu vụ phạm tội, với khoảng 200 triệu người nghiện ma túy có hồ sơ kiểm soát. Ước tính, 1/10 số tội phạm hiện nay là tội phạm có tổ chức, trong đó một nửa mang tính xuyên quốc gia hoặc có yếu tố nước ngoài. Riêng giai đoạn 2013-2024, toàn cầu xảy ra hơn 10.000 vụ khủng bố các loại.

Tại Việt Nam, quá trình hội nhập quốc tế sâu rộng đã tạo nhiều điều kiện thuận lợi cho phát triển kinh tế - xã hội, song cũng bị lợi dụng bởi các tổ chức tội phạm quốc tế. Nhiều cá nhân, tổ chức nước ngoài đã thực hiện hành vi phạm tội trên lãnh thổ Việt Nam hoặc coi Việt Nam là địa bàn trung chuyển. Đồng thời, tội phạm trong nước ngày càng liên kết với các đối tượng ở nước ngoài để thực hiện hành vi phạm pháp có tổ chức và tính chất xuyên quốc gia, với mức độ ngày càng tinh vi, phức tạp.

Trong đó nổi lên là tội phạm ma túy xuyên quốc gia: Từ năm 2013-2024, cả nước phát hiện 200.644 vụ, trong đó có 287 vụ liên quan yếu tố nước ngoài, bắt giữ 588 đối tượng. Tội phạm mua bán người: Trong cùng kỳ, có 4.025 vụ mua bán người ra nước ngoài bị phát hiện, 5.889 bị can bị khởi tố, trong đó có 445 vụ liên quan đến trẻ em, với 526 trẻ em bị bán ra nước ngoài. Tội phạm đưa người ra nước ngoài trái phép, sản xuất và buôn bán tiền giả, hàng giả, gian lận thương mại, buôn lậu, trốn thuế, lừa đảo chiếm đoạt tài sản, tội phạm công nghệ cao...

Ngoài ra còn có các vụ việc người nước ngoài phạm tội tại Việt Nam hoặc tội phạm quốc tế trốn sang Việt Nam. Từ 2013-2024, lực lượng chức năng đã phát hiện và bắt giữ hàng trăm đối tượng bị truy nã quốc tế.

Thứ hai, an ninh kinh tế Việt Nam.

Trong mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, bất kỳ yếu tố gây bất ổn nào cũng có thể trở thành mối đe dọa nghiêm trọng đối với an ninh kinh tế quốc gia. Ở cấp độ vĩ mô, các nguy cơ bao gồm lạm phát, mất giá nội tệ, bội chi ngân sách, nợ công, nợ nước ngoài và nhập siêu kéo dài. Ở cấp độ vi mô, những bất ổn trong hoạt động doanh nghiệp, tội phạm kinh tế, tham nhũng, ô nhiễm môi trường và rủi ro an ninh mạng đều là những thách thức đáng kể.

Một số nguy cơ cụ thể gồm: Tụt hậu kinh tế so với khu vực và thế giới; chệch hướng xã hội chủ nghĩa trong quá trình phát triển; mất cân đối vĩ mô; bất ổn xã hội từ tham nhũng, tiêu cực trong thực hiện các dự án kinh tế. Nếu không được kiểm soát hiệu quả, các nguy cơ này có thể làm suy giảm niềm tin và cản trở phát triển bền vững.

Thứ ba, an ninh mạng, an ninh thông tin và tội phạm công nghệ cao.

Việt Nam là một trong những quốc gia có tốc độ phát triển và ứng dụng Internet cao, với gần 80 triệu người dùng, chiếm gần 79% dân số vào đầu năm 2025. Tỷ lệ sử dụng mạng xã hội đạt hơn 75%, đứng đầu Đông Nam Á về số lượng tên miền quốc gia và nằm trong nhóm dẫn đầu khu vực về địa chỉ IPv4. Chính phủ điện tử và các dự án đô thị thông minh đang được triển khai rộng rãi, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý và phát triển bền vững.

Tuy nhiên, không gian mạng tiềm ẩn nhiều nguy cơ. Từ năm 2013-2024, Việt Nam đã ghi nhận hơn 62.000 vụ tấn công mạng và 4.398 vụ tội phạm công nghệ cao, với thủ đoạn ngày càng tinh vi, mang tính tổ chức và xuyên quốc gia. Thực trạng này đòi hỏi phải tăng cường năng lực bảo đảm an ninh mạng và an toàn thông tin ở tất cả các cấp.

Thứ tư, an ninh môi trường, an ninh nguồn nước và thảm họa thiên nhiên.

Các nguy cơ về môi trường, tài nguyên nước và thiên tai đang gây thiệt hại nghiêm trọng đến phát triển kinh tế - xã hội của cả thế giới, khu vực châu Á - Thái Bình Dương và Việt Nam. Từ 2013-2024, lực lượng chức năng đã xử lý hơn 122.000 vụ vi phạm pháp luật về môi trường, chủ yếu liên quan đến ô nhiễm, suy thoái, sự cố môi trường, chất thải độc hại, xâm phạm rừng và quy hoạch bảo vệ môi trường. Những vấn đề này không chỉ ảnh hưởng trong nước mà còn tác động tới quan hệ quốc tế và ổn định lâu dài.

Thứ năm, an ninh y tế.

Việt Nam đã đáp ứng 92% nhu cầu sử dụng biện pháp tránh thai của phụ nữ có chồng, và bước đầu kiểm soát tỷ lệ giới tính khi sinh ở mức 113 bé trai/100 bé gái. Tuy nhiên, mất cân bằng giới tính vẫn đáng lo ngại. Bên cạnh đó, Việt Nam đang bước vào giai đoạn già hóa dân số nhanh, từ 2011 đến 2054, tỷ lệ người trên 65 tuổi sẽ tăng từ dưới 10% lên hơn 20%, đưa nước ta vào nhóm quốc gia có tốc độ già hóa nhanh nhất thế giới. Đồng thời, tình hình vệ sinh an toàn thực phẩm tiếp tục diễn biến phức tạp, đặt ra yêu cầu cấp thiết về kiểm soát rủi ro y tế và bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

PV: Vậy nguyên nhân chủ yếu của tình trạng trên là gì?

Trung tướng, GS, TS Nguyễn Xuân Yêm: Các đe dọa an ninh phi truyền thống chủ yếu bắt nguồn từ bốn nhóm nguyên nhân chính. Thứ nhất là tác động của môi trường và tự nhiên, bao gồm biến đổi khí hậu gây ra thiên tai, hạn hán, xâm nhập mặn, đặc biệt nghiêm trọng ở các vùng như Đồng bằng sông Cửu Long; cùng với đó là sự bùng phát của các dịch bệnh nguy hiểm như HIV/AIDS, Covid-19, gây khủng hoảng y tế và suy thoái kinh tế. Thứ hai là hệ quả của phát triển kinh tế - xã hội thiếu bền vững, thể hiện qua tình trạng mất cân bằng giới tính, già hóa dân số, cùng với việc triển khai ồ ạt các công trình hạ tầng (như thủy điện, điện gió, điện mặt trời) làm phá vỡ cân bằng sinh thái, gây ô nhiễm và thảm họa sạt lở, lũ quét. Thứ ba là những hạn chế trong quản lý nhà nước và sự gia tăng của tội phạm xuyên quốc gia, với phương thức hoạt động hiện đại, liên quốc gia, trong khi công tác dự báo, ứng phó còn chậm. Thứ tư là tác động tiêu cực của toàn cầu hóa kinh tế và công nghệ thông tin, tạo điều kiện cho tội phạm xuyên biên giới, chiến tranh thương mại, khủng bố và tội phạm mạng phát triển nhanh chóng trên không gian số.

PV: Ông nhận định thế nào về năng lực ứng phó và mức độ phối hợp liên ngành giữa các cơ quan chức năng ở Việt Nam trong xử lý các vấn đề như biến đổi khí hậu, an ninh mạng, dịch bệnh, lũ lụt...? Vai trò của người dân và cộng đồng trong việc ứng phó với các thách thức an ninh phi truyền thống như thế nào?

Trung tướng, GS, TS Nguyễn Xuân Yêm: Những năm qua, dưới sự lãnh đạo của Đảng, chỉ đạo quyết liệt của Chính phủ, cùng sự vào cuộc đồng bộ của lực lượng vũ trang và sự đồng thuận của toàn dân, Việt Nam đã bước đầu hình thành được cơ chế phối hợp liên ngành, liên địa phương trong phòng ngừa, ứng phó hiệu quả với nhiều vấn đề an ninh phi truyền thống.

Tuy nhiên, năng lực ứng phó và phối hợp này vẫn còn hạn chế, nhất là trong các lĩnh vực như biến đổi khí hậu, thiên tai, dịch bệnh và an ninh mạng, đòi hỏi cần tiếp tục hoàn thiện và nâng cao trong thời gian tới.

Năng lực ứng phó và mức độ phối hợp liên ngành giữa các cơ quan chức năng hiện vẫn chưa đồng đều, chưa đáp ứng đầy đủ yêu cầu trong bối cảnh các thách thức an ninh phi truyền thống ngày càng phức tạp. Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề bởi biến đổi khí hậu, bão, lũ, ngập lụt và sạt lở gây thiệt hại lớn về kinh tế - xã hội. Mặc dù đã có nhiều nỗ lực trong công tác ứng phó và thích ứng, nhưng việc phối hợp liên ngành, đặc biệt trong khắc phục hậu quả thiên tai, vẫn còn nhiều hạn chế.

Trong lĩnh vực y tế, Việt Nam đã tích lũy kinh nghiệm từ các đợt dịch bệnh trước đây, song sự xuất hiện của các dịch bệnh mới đặt ra yêu cầu cấp thiết về nâng cao năng lực dự báo, giám sát và phản ứng nhanh của các cơ quan liên quan. Tương tự, an ninh mạng cũng đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ, ngành và lực lượng thực thi pháp luật, tuy nhiên năng lực ứng phó và cơ chế phối hợp trong lĩnh vực này vẫn cần tiếp tục được hoàn thiện và nâng cao.

Người dân và cộng đồng đóng vai trò then chốt trong việc chủ động phòng tránh và ứng phó với các thảm họa thiên nhiên như lũ lụt, sạt lở thông qua các biện pháp như xây dựng phương án thoát hiểm, gia cố nhà cửa, tham gia sơ tán và cứu trợ. Cộng đồng cũng tích cực hỗ trợ công tác khắc phục hậu quả thiên tai tại các khu vực bị ảnh hưởng. Bên cạnh đó, người dân góp phần bảo vệ môi trường, giảm thiểu tác động của biến đổi khí hậu bằng những hành động thiết thực như trồng cây xanh, sử dụng năng lượng sạch, hạn chế túi nilon và thực hành nguyên tắc 3R (tiết giảm, tái sử dụng, tái chế).

Việc nâng cao nhận thức cộng đồng về các đe dọa an ninh phi truyền thống - đặc biệt là biến đổi khí hậu, an ninh mạng và dịch bệnh - giúp phát huy vai trò giám sát, phản ánh, đồng thời thúc đẩy sự tham gia tích cực vào các chính sách phòng, chống. Với phương châm “4 tại chỗ”, nhiều giải pháp ứng phó do cộng đồng chủ động thực hiện, như xây dựng hệ thống cảnh báo sớm, tổ chức đội tình nguyện, hoặc tham gia các dự án phát triển bền vững, đã góp phần nâng cao năng lực chống chịu và khả năng thích ứng ở cấp cơ sở.

PV: Từ góc độ chuyên gia, theo ông đâu là giải pháp trọng tâm cần thúc đẩy để nâng cao khả năng ứng phó với các đe dọa an ninh phi truyền thống trong tương lai?

Trung tướng, GS, TS Nguyễn Xuân Yêm: Ngày 22-5-2025, Chính phủ có Nghị quyết số 147/NQ-CP ban hành Chiến lược tổng thể quốc gia phòng ngừa, ứng phó với các đe dọa an ninh phi truyền thống đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045. Mục tiêu tổng quát của Chiến lược là tạo sự thống nhất về nhận thức và hành động của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội trong phòng ngừa, ứng phó với các đe dọa an ninh phi truyền thống. Từng bước xây dựng Việt Nam trở thành quốc gia có khả năng quản trị hiệu quả các đe dọa này, bảo đảm an toàn cho người dân và xã hội; tích cực, chủ động đưa ra ý tưởng, mô hình... để thúc đẩy hợp tác quốc tế và có đóng góp thiết thực, trách nhiệm với cộng đồng quốc tế trong giải quyết các đe dọa an ninh phi truyền thống; góp phần phát triển đất nước bền vững, phục vụ hiệu quả nhiệm vụ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới.

Để thực hiện hiệu quả các mục tiêu của Chiến lược, Chính phủ xác định 8 nhiệm vụ và giải pháp trọng tâm. Thứ nhất, hình thành cơ chế điều hành và quản lý thống nhất công tác phòng ngừa, ứng phó với các đe dọa an ninh phi truyền thống. Thứ hai, hoàn thiện hệ thống chính sách, pháp luật liên quan nhằm tạo hành lang pháp lý đầy đủ và phù hợp. Thứ ba, nâng cao năng lực dự báo chiến lược, hiệu quả quản trị nhà nước và kiểm soát rủi ro, chủ động trong phòng ngừa và thích ứng. Thứ tư, thúc đẩy phát triển bền vững, huy động sức mạnh tổng hợp của toàn dân, toàn xã hội và mọi nguồn lực cho công tác phòng ngừa, ứng phó. Thứ năm, tăng cường truyền thông, nâng cao nhận thức và kỹ năng cộng đồng, tổ chức tập huấn, diễn tập các kịch bản ứng phó cụ thể. Thứ sáu, chú trọng đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ tham gia công tác phòng ngừa, ứng phó với các đe dọa an ninh phi truyền thống. Thứ bảy, đẩy mạnh chuyển đổi số, nghiên cứu, ứng dụng khoa học - công nghệ hiện đại vào các giải pháp ứng phó. Thứ tám, tăng cường hợp tác quốc tế, chủ động tham gia các sáng kiến toàn cầu và khu vực trong lĩnh vực này.

PV: Xin cảm ơn ông!